Powiat świdnicki, gmina Żarów
(nazwa niemiecka Saarau, Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Żarowie
Do rejestru zabytków w Żarowie zostały wpisane: park miejski, ul. Zamkowa (nr rej.: A/5230/1240/Wł z 25.07.1988r.); aleja dębowa przy drodze obiegającej stadion sportowy (nr rej.: A/5231/1322/Wł z 7.03.1991r.); aleja lipowa wzdłuż szosy Żarów- Łażany (nr rej.: A/5232/1316/Wł z 7.03.1991r.). Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. kościół parafialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, cmentarz komunalny, cmentarz ewangelicki, pałac – obecnie dom mieszkalny (Zamkowa 15), oficyny mieszkalne w zespole pałacowym (Zamkowa 5, 7, 9, 9a, 11, 13), budynek gospodarczy w zespole pałacowym (Zamkowa 3), willa (Ogrodowa 2), willa (Zamkowa 1), willa – obecnie Urząd Miasta i Gminy (Zamkowa 2).
Miejscowość wzmiankowano w 1371 roku jako Sarow. Majątek w Żarowie należał do klasztoru w Krzeszowie, następnie był własnością rodu von Skalowitz, von Skal, w 1550 roku należał do Sigmunda von Mühlheim z Łażan. W 1626 roku Georg von Mühlheim sprzedał dobra obejmujące m.in. Żarów i Łażany Sigmundowi von Nostitz. W 1694 roku majętność posiadał Otto Sigmund baron von Nostitz, w 1703 roku jego syn Carl Gottlieb, a po nim wdowa Beate Abigail, z domu von Siegroth und Schlawickau, później generałowa feldmarszałkowa von Buddenbrock. W 1785 roku włości należały do hrabiów von Burghaus. W tym czasie w Żarowie znajdował się folwark, 14 gospodarstw zagrodników, 1 chałupnika, 95 mieszkańców. W 1830 roku w Żarowie wzmiankowano 18 domów, folwark, 133 mieszkańców, w tym 3 katolików. W 1845 roku w opisie miejscowości wymieniono 27 domów, folwark, 172 mieszkańców, w tym 8 katolików, hodowlę 500 owiec merynosów. Niewielki majątek w Żarowie wchodził w skład majoratu Łażany do końca drugiej wojny światowej. Włości pozostawały w rękach rodu hrabiów von Burghaus, a następnie von Pfeil-Burghaus. W 1894 roku dobra rycerskie liczyły ledwie 161ha, w tym 149ha pól uprawnych, 3ha łąk, 7ha lasów, 2ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Według ksiąg adresowych ich powierzchnia do 1937 roku nie uległa zmianie. Posiadłość często oddawano w dzierżawę. Jako dzierżawców wzmiankowano: w 1894r. Oskara Cohna, w 1917r. Gustava Käthnera z Łażan, w 1937r. Fritza Käthnera z Łażan.
Rezydencja pod koniec XIX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/5700843,foto.html?idEntity=510621 (dostęp: 7.04.2024r.)
Pałac w Żarowie, nazywany również zamkiem, nie jest jednak związany z dobrami rycerskimi w miejscowości. Ufundował go Carl Friedrich Kulmiz (ur.1809r., zm.1874r.), porucznik artylerii, radca handlowy. Dorobił się on znacznego majątku rozwijając przemysł w okolicach Żarowa. Założył firmę budowlaną i pracował przy linii kolejowej Wrocław – Świebodzice. Podczas robót budowlanych w okolicach Żar wykrył złoża koalinu, węgla brunatnego i pirytu. Uruchomił produkcję cegieł, dachówek, kafli, cegieł szamotowych. Otwarł odlewnię żeliwa i hutę szkła. Prowadził rozległa sprzedaż opartą o sieć 30 placówek handlowych. Około 1860 roku Kulmiz ufundował w Żarowie neogotycką siedzibę, prawdopodobnie zaprojektowaną przez znanego architekta Friedricha Augusta Stülera (ur.1800r., zm.1865r.). Została zbudowana rezydencja o mocno rozczłonkowanej bryle. Podpiwniczona, trzykondygnacyjna, nakryta dachem dwuspadowym, z wieżami, ryzalitami, szczytami, lizenami, pseudoboniowaniem, fryzami, sterczynami oraz krenelażem. W drugiej połowie XIX wieku pałac został rozbudowany. Do pierwotnej budowli dostawiono skrzydło południowe (obecnie oficyny mieszkalne, ul. Zamkowa 7, 11, 13). Wzniesiono m.in. dwie masywne wieże alkierzowe zwieńczone krenelaże oraz kolejną niższą w której umieszczono główne wejście do rezydencji. Skrzydło południowe trójkondygnacyjne, zwieńczone dachem dwuspadowym, licowane cegłą, ozdobione obramieniami okien i drzwi, szczytami, gzymsami podokiennymi, fryzami, sterczynami. Po tej rozbudowie bryłę budynku jeszcze bardziej się skomplikowała, powstał duży rozłożysty kompleks, z niewielkim dziedzińcem wewnętrznym. Carl Friedrich Kulmiz w 1867 roku otrzymał tytuł szlachecki. Rok później nabył kilka dóbr rycerskich w okolicy Żarowa: Mrowiny, Imbamowice, Zastruże. Zmarł w 1874 roku. Majętność otrzymał w spadku jego najstarszy syn Paul von Kulmiz (ur.1836r.) doktor filozofii. W 1871 roku ożenił się z Elisabeth von Poser und Gross-Nädlitz. Paul kierował fabrykami, był przewodniczącym rady nadzorczej firmy Silesia, właścicielem majątków w Mrowinach i Imbramowicach, w latach 1881-1890 posłem do Reichstagu. Zmarł bezpotomnie w 1895 roku. Wtedy to klucz mrowiński otrzymał w spadku jego młodszy brat Rudolf von Kulmiz (ur.1848r.), porucznik kawalerii, właściciel posiadłości w Dobrzeniu koło Oleśnicy. Małżeństwo Rudolfa z Katharine von Rosenberg-Lipinsky (zm.1933r.) pozostało bezdzietne. Gdy Rudolf zmarł w 1905r. wdowa po nim zatrzymała siedzibę w Dobrzeniu. Resztę dóbr odziedziczył najmłodszy syn Carla Friedricha – Eugen Karl von Kulmiz (ur.1850r., zm.1925r.). Zjednoczył on w swych rękach ogromny majątek, obejmujący zarówno zakłady przemysłowe jak i posiadłości ziemskie. Jego włości znajdowały się w Mrowinach, Imbramowicach, Górce koło Sobótki, Krukowie, Tarnawie, Zastrużu, Dobrzeniu w powiecie oleśnickim, Kopcu w powiecie trzebnickim. Całość liczyła około 2870ha. W 1925r. po śmierci Eugena von Kulmiza na mocy testamentu rozległe włości podzielono pomiędzy jego trzech synów. Najstarszy z nich Karl Adolf von Kulmiz (ur.1886r., zm.1950r.) objął posiadłości w Mrowinach, Imbramowicach i Kalnie oraz włości w Żarowie. W części pałacu już za rządów Kulmizów znajdowały się pomieszczenia biurowe „Silesii”, także mieszkania dla pracowników żarowskich fabryk. Podczas I wojny światowej w rezydencji urządzono w nim lazaret. Po zakończeniu II wojny światowej przez ponad rok pałac był siedzibą oddziału żołnierzy Armii Czerwonej. W 1946 r. został przekazany pod polski zarząd. Zabytek zmieniono w wielorodzinny budynek mieszkalny. Do dziś większość budynku pozostaje w ten sposób użytkowana. W 1999 roku w Żarowie założono „Teatr Bezdomny” im. Bohumila Hrabala. Z czasem przekazano tej instytucji część pomieszczeń w dawnej rezydencji rodu von Kulmiz. Zabytek jest obecnie bardzo różnie wykorzystywany, ma wielu użytkowników, co niekorzystnie wpływa na jego wygląd i możliwości przeprowadzenie kompleksowego remontu. Do pałacu przylega rozległy park z połowy XIX wieku z licznymi okazami starodrzewu oraz wyjątkowych okazów dendrologicznych jak np. kłęk amerykański, nietypowe odmiany klonu pospolitego oraz kasztanowca pospolitego, cypryśniki błotne, jodła grecka. W ostatnich latach prowadzono prace przy rewitalizacji tzw. Parku Miejskiego. Roboty dotoczyły wykonania nowych alejek, pielęgnacji i uporządkowania drzew, runa oraz trawników, przeprowadzenia nowych nasadzeń, modernizacji parkowego stawu.
Pałac na początku XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/861676,foto.html?idEntity=510621 (dostęp: 7.04.2024r.)
Źródło: https://polska-org.pl/10404058,foto.html?idEntity=510621 (dostęp 7.04.2024r.)
Żarów położony jest około 12 kilometrów na północ od Świdnicy. Najszybszy i najprostszy dojazd prowadzi drogą powiatową nr 3396D, czyli tzw. łącznikiem między DW382 a DK5. Zespół parkowo-pałacowy znajduje się w północnej części Żarowa, pomiędzy ulicą Zamkową i Parkową. Dokładna lokalizacja dawnej rezydencji: 50.94465051295581, 16.490199889181895
Damian Dąbrowski,
Kwiecień 2024r.
