Powiat dzierżoniowski, gmina Dzierżoniów
(nazwa niemiecka: Bertholsdorf, Kreis Reichenbach)
Obecna miejscowość Uciechów to tak naprawdę dwie wioski połączone ze sobą po 1945 roku, czyli właściwy Uciechów (Bertholsdorf) i Borowica (Harthau). Borowica to dzisiaj północna część miejscowości. Do niedawna miała status przysiółka. 1 stycznia 2007 roku zgodnie z rozporządzeniem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji zaprzestano używać tej nazwy. W ten sposób zatarto ostatni ślad po wiosce, której historia sięga XIV wieku.
Uciechów. Rys historyczny i stan obecny:
Uciechów wzmiankowano w 1369 roku pod nazwą Bertholsdorff. Na przełomie XVI i XVII wieku miejscowość należała do rodu von Stange, a następnie do rodziny von Bötsch. W 1640 roku majątek od Christophera von Bötsch odkupił Jobst von Almesloe (zm.1652r.). Kolejnym właścicielem dóbr został w 1651/52 roku Christoph von Almesloe, bratanek Jobsta. Poszerzył on rodzinne włości o Mościsko (Faulbrücke) i Borowicę (Harthau). W rękach rodziny von Almesloe dobra w Uciechowie pozostały do 1749 roku, kiedy to nabył je hrabia von Sadratzki. W 1785 roku właścicielem posiadłości był jego syn Friedrich hrabia von Sandratzki. W tym czasie w Uciechowie znajdował się pałac, folwark z ogrodem, kościół katolicki, szkoła, 10 gospodarstw kmiecych, 30 zagrodniczych, 4 chałupnicze, dwa młyny wodne, wiatrak. Wioska liczyła 287 mieszkańców. W 1830 roku majątek w Uciechowie wchodził w skład majoratu Bielawa należącego do hrabiego von Sandreczky-Sandraschütz. W miejscowości wzmiankowano pałac z ogrodem, folwark, wolne sołectwo, 78 domów, 517 mieszkańców (w tym 181 katolików), ewangelicką szkołę, kościół katolicki, katolicką szkołę, młyn wodny, wiatrak, browar. W skład wioski wchodziły dwie kolonie: Eichberg (4 domy, 33 mieszkańców, w tym 21katolików) i Spittelmühle (młyn wodny). W 1845 roku włości w Uciechowie jako część majoratu Bielawa pozostawały w rękach hrabiego Erdmanna von Sandreczky. W miejscowości wzmiankowano 83 domy, pałac z ogrodem, folwark, wolne sołectwo, 725 mieszkańców, w tym 313 katolików, ewangelicką szkołę (do której uczęszczały również dzieci z Borowicy), katolicki kościół, katolicką szkołę, browar, gorzelnię, dwa młyny wodne, wiatrak. Na folwarku hodowano m.in. 1026 owiec merynosów. W 1857 roku właścicielem majoratu Bielawa obejmującego majątek Uciechów był Erdmann Karl hrabia von Sandreczky-Sandraschütz (ur.1808r., zm.1863r.). W 1863 roku majorat odziedziczył jego syn Hans Adam Friedrich hrabia von Sandreczky-Sandraschütz (zm.1886r.). W 1886 roku posiadłość w Uciechowie wraz z resztą majątków wchodzących w skład majoratu Bielawa otrzymał w spadku Ernst Julius von Seidlitz-Ludwigsdorf (ur.1863r., zm.1930r.), siostrzeniec Hansa Adama von Sandreczky-Sandraschütz. W tym czasie włości w Uciechowie liczyły 451ha, w tym 253ha pól uprawnych, 45ha łąk, 2ha pastwisk, 135ha lasów, 7ha stawów, 9ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 40 koni, 110 sztuk bydła rogatego, 900 owiec i 50 świń. W gospodarstwie działał browar. Za zgodą cesarza Wilhelma II Ernst Julius zmienił nazwisko rodowe na hrabia von Seidlitz-Sandreczky. W 1905 roku należący do niego majorat Bielawa miał powierzchnię 6362ha, z czego na posiadłość w Uciechowie przypadało 451ha. Folwarkiem w Uciechowie zarządzali inspektorzy. Wielkość majątku i jego zagospodarowanie przez wiele lat nie ulegało zmianie. W gospodarstwie działał browar, specjalizowano się w hodowli bydła rasy holenderskiej i wschodniofryzyjskiej oraz owiec rasy Rambouillet. W 1926 roku włości w Uciechowie miały powierzchnię 426ha, w tym 307ha pól uprawnych, 96ha łąk, 4ha lasów, 8ha stawów, 11ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Zmianie nie uległa całkowita powierzchnia fideikomisu. W 1930 roku majorat liczący 5086ha otrzymał w spadku Adolf hrabia von Seidlitz-Sandreczky. Według księgi adresowej z 1937 roku właścicielem majoratu Bielawa pozostawał Adolf hrabia von Seidlitz-Sandreczky. Wchodzący w skład fideikomisu (5581ha) majątek Uciechów liczył 313ha, w tym 231ha pól uprawnych, 22ha łąk, 27ha pastwisk, 12ha lasów, 7ha stawów, 14ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Po drugiej wojnie światowej śląskie posiadłości rodu von Seidlitz-Sandreczky przejęło państwo polskie. Folwark wraz z rezydencją w Uciechowie znalazły się w gestii Państwowego Gospodarstwa Rolnego Dobrocin. Dwór zamieniono w wielorodzinny budynek mieszkalny dla pracowników przedsiębiorstwa. Po upadku PGR-u w latach dziewięćdziesiątych XX wieku majątek znalazł się pod „opieką” Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa i jej następczyni Agencji Nieruchomości Rolnych. W ostatnich latach z zabytku wysiedlono mieszkańców. W 2013 roku budynek nie był zabezpieczony przed wejściem. Rok później agencja próbowała sprzedać dwór z działką o powierzchni 2,7344ha za kwotę 383 600 zł. Do rezydencji od północy i wschodu przylega niewielki zaniedbany park, ze stawem i pozostałościami fosy. Na południe od dworu znajduje się dziedziniec folwarczny otoczony zabudowami gospodarczymi. Kolejne budynki gospodarcze wznoszą się na zachód od rezydencji.
Dwór
Renesansowy dwór obronny ufundowała rodzina von Stange około 1593 roku. Rezydencja została przekształcona około 1800 roku i na początku XX wieku. Ostatnia wspomniana przebudowa zatarła większość cech stylowych budynku. Dwór murowany, potynkowany, wzniesiony na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjny, z częściowo użytkowym poddaszem, nakryty dachem naczółkowym z powiekami (pierwotnie zapewne dach był dwuspadowy, a elewacje boczne wieńczyły szczyty). Fasada (elewacja południowo-wschodnia) siedmioosiowa, z asymetrycznie umieszczonym głównym wejściem, poprzedzonym schodami. Główne wejście ozdabia boniowany portal z fryzem kostkowym i półkolistym tympanonem. Data na portalu „1593” dotyczy zapewne zakończenia budowy rezydencji. Elewacje w znacznym stopniu uproszczone, nie zachowały się m.in. oryginalne obramowania otworów okiennych. W elewacji tylnej (północno-zachodniej) cylindryczny, parterowy ryzalit, nakryty półstożkowym hełmem. Układ wnętrz dwutraktowy, z przelotową sienią, w której ulokowano schody murowane i wejście do półokrągłego aneksu, ozdobione portalem kwadrowym z datą „1593”. Sień nakryta sklepieniem kolebkowo-krzyżowym ze stykającymi się lunetami. W pozostałych pomieszczeniach parteru zastosowano sklepiania kolebkowo-krzyżowe, niektóre ze sztukatorską pseudosiecią. Sale drugiej kondygnacji nakrywały płaskie stropy. W części pomieszczeń zachowane proste XIX-wieczne kominki.
Borowica do niedawna przysiółek Uciechowa (Harthau, Kreis Reichenbach)
Borowicę wzmiankowano w 1370 roku jako Harthe. Według źródła z 1785 roku miejscowość wchodziła w skład majoratu Bielawa należącego do rodziny von Sandratzki. Wcześniejsze losy majątku w Borowicy były związane z posiadłością w pobliskim Uciechowie. W 1785 roku w Borowicy wzmiankowano folwark, 32 gospodarstwa zagrodnicze, 3 chałupnicze i 202 mieszkańców. W 1830 roku posiadłość pozostawała w składzie majoratu Bielawa, którego właścicielem był hrabia von Sandreczky-Sandraschütz. W Borowicy znajdowała się pańska siedziba, folwark, 62 domy. Wioska liczyła 442 mieszkańców, w tym 152 katolików. Ewangelicy przynależeli do parafii w Dzierżoniowie, katolicy posiadali kościół w Uciechowie. Częścią Borowicy była kolonia Elbel i Nowa Borowica (Neu-Hartau). W 1845 roku majątek pozostawał własnością Erdmanna Karla hrabiego von Sandreczky-Sandraschütz (ur.1808r., zm.1863r.). W Borowicy wzmiankowano pańską siedzibę, folwark, 63 domostwa, 475 mieszkańców, w tym 161 katolików. Na folwarku hodowano m.in. 980 owiec merynosów i 138 sztuk bydła rogatego. Nowa Borowica i kolonia Elbel należały do hrabiego von Reuss. W 1886 roku dobra rycerskie w Borowicy liczyły 426ha, w tym 300ha pól uprawnych, 95ha łąk, 13ha lasów, 8ha stawów, 10ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 27 koni, 83 sztuki bydła rogatego, w tym 31 krów, 1000 owiec i 26 świń. Przynajmniej do 1926 roku majątek w Borowicy podobnie jak opisana powyżej posiadłość w Uciechowie dzielił losy majoratu Bielawa. Po 1926 roku rodzina von Seidlitz-Sandraczky sprzedała dobra w Borowicy, które następnie przed 1930 rokiem zostały rozparcelowane przez Śląską Spółkę Ziemską z Wrocławia. W 1937 roku właścicielem posiadłości, tzw. Restgut (resztówki) o powierzchni 52,07ha był Adam Wittmann. Losy dóbr po drugiej wojnie światowej nie są znane. Obecnie zarówno dwór w Borowicy jak i pozostałe zabudowania pofolwarczne są własnością prywatną. Dawna rezydencje pełni funkcję budynku mieszkalnego.
Dwór w Borowicy (Uciechów, ul. Zielona 3)
Folwark w Borowicy wzmiankowano już w 1785 roku. Pierwsze informacje o siedzibie pańskiej pochodzą z 1830 i 1845 roku. W tym czasie majątek wchodził już w skład majoratu Bielawa i wątpliwe by rodzina von Sandratzki ufundowała w Borowicy rezydencję. Zapewne budynek został wzniesiony już w XVIII wieku, jednak ze względu na skromną formę nie został wymieniony we wcześniejszych źródłach. Dwór murowany, potynkowany, dwuskrzydłowy, o skrzydłach dwukondygnacyjnych, z częściowo użytkowym poddaszem, nakrytym dachem czterospadowym łamanym i dwuspadowym. Elewacje w znacznym stopniu uproszczone, częściowo o zmienionym układzie otworów okiennych, zachowały jedynie fragmentarycznie gzyms między kondygnacjami i gzyms wieńczący. Od północy do dworu dostawiono dwie dobudówki, w jednej z nich mieści się dodatkowe wejście do budynku. Na południe od dworu znajdował się dziedziniec folwarczny otoczony zabudowaniami gospodarczymi. Kolejne budynki pofolwarczne położone są na zachód (ul. Zielona 4, 5, 8) i na północ (ul. Piastowska). Przy dawnej rezydencji brak śladów założenia parkowego.
Zabytki w Uciechowie
Do rejestru zabytków w Uciechowie wpisano kościół filialny p.w. św. Bartłomieja, XV-XVIII (nr rej.: A/1690/894 z 30.06.1968); zespół dworski (nr 6): dwór, 1593, XVIII, XIX (nr rej.: A/4588/770 z 5.10.1960), park, k. XVII, XVIII (nr rej.: A/4589/1172/WŁ z 28.03.1986). Ponadto w ewidencji zabytków znalazł się m.in.: dwór, obecnie dom mieszkalny, ul. Zielona 3, zabudowania mieszkalne i gospodarcze na folwarku przy ul. Wrocławskiej (dwa domy mieszkalne, dom mieszkalny z magazynem paszowym, trzy obory, stodoła) oraz mur na folwarku.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Uciechowa zapewniają autobusy prywatnych przewoźników (Usługi Autokarowe, Mariusz Romańczuk oraz UT-A Świątek Ryszard) kursujące z Bielawy, Dzierżoniowa, Łagiewnik i Wrocławia. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd z Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. Z Łagiewnik należy wyjechać trasą nr 384 (ul. Jedności Narodowej) w kierunku Dzierżoniowa. Uciechów położony jest na północ od tej drogi. Dwór (nr 6) z folwarkiem w Uciechowie znajdują się w południowej części wioski, na zachód od ulicy Piastowskiej. Samochód można zaparkować w bezpośrednim sąsiedztwie rezydencji, teren wokół nie jest ogrodzony. Dwór i folwark w dawnej Borowicy położone są w północnej części Uciechowa (ul. Zielona), także na zachód od ulicy Piastowskiej. Samochód można zaparkować na poboczu ulicy Zielonej w pobliżu zabudowań pofolwarcznych. Odległość: w jedną stronę z Gliwic ponad 180km, z Wrocławia około 55km.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2015 r.