Powiat dzierżoniowski, gmina Dzierżoniów
(nazwa niemiecka: Hennersdorf, Kreis Reichenbach)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość pojawiła się w źródłach z 1369 roku pod nazwą Heinrichsdorff. W 1626 roku dobra rycerskie w Tuszynie należały do Hansa von dem Heide. W rękach jego potomków miejscowość pozostawała przez ponad stulecie. W 1740 roku w Tuszynie wzmiankowano radcę von dem Heide. Od 1769 roku posiadłość należała do rodziny von Schweinitz. W 1785 roku właścicielką majątku w Tuszynie była Dorothea Elisabeth z domu von Schweinitz. W miejscowości wzmiankowano pałac, folwark, ewangelicki kościół, probostwo, szkołę, 20 gospodarstw kmiecych, 15 zagrodniczych, 16 chałupniczych i 350 mieszkańców. W 1830 roku majątek w Tuszynie należał do landratowej von Prittwitz und Gaffron, z domu von Seidlitz. Według opisu miejscowości znajdował się w niej pałac z parkiem, folwark, 70 domów, ewangelicki kościół, ewangelicka szkoła, browar. Tuszyn liczył 513 mieszkańców, w tym 107 katolików. W 1845 roku właścicielem dóbr był landrat von Prittwitz und Gaffron. W Tuszynie wzmiankowano 71 domów, pałac z ogrodem, folwark, ewangelicki kościół, ewangelicką szkołę, browar i gorzelnię. Wioskę zamieszkiwały 584 osoby, w tym 121 wyznania katolickiego. Na folwarku hodowano m.in. 935 owiec merynosów i 285 sztuk bydła. W 1856 roku majątek w Tuszynie należał do byłego starosty i starszego ziemskiego von Prittwitz-Gaffron. Źródło z 1857 roku wzmiankuje w miejscowości Moritza von Prittwitz und Gaffron, zwanego (gennant) von Kreckwitz, natomiast księgi adresowe z lat 1858-1905 starszego ziemskiego Conrada von Prittwitz und Gaffron, gennant von Kreckwitz. Być może chodzi o ta samą osobę. W 1886 roku dobra w Tuszynie liczyły 164ha, w tym 152ha pól uprawnych, 8ha łąk, 1ha stawów, 3ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 8 koni, 7 krów i 4 świnie. Conrad von Prittwitz und Gaffron, zwany von Kreckwitz posiadał również włości w pobliskiej Jaźwinie Górnej. W 1909 roku właścicielem majątków w Tuszynie i Jaźwinie Górnej był Leonhard von Prittwitz und Gaffron, zwany von Kreckwitz. Funkcję generalnego pełnomocnika pełniła Pani Hedwig von Prittwitz und Gaffron. Posiadłość w Tuszynie liczyła 167,3ha, w tym 150,6ha pól uprawnych, 8,5ha łąk, 1,3ha pastwisk, 3,9ha parku i ogrodu, 3ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W gospodarstwie działał browar. Leonhard von Prittwitz und Gaffron, gennant von Kreckwitz zmarł pomiędzy 1912 a 1917 rokiem. W 1917 roku majorat Tuszyn (Hennersdorf) i dobra w Jaźwinie należały już do jego spadkobierców. W 1921 roku właścicielem wymienionych wyżej włości był małoletni Ernst Wilhelm von Prittwitz und Gaffron, gennant von Kreckwitz, nad którym pieczę sprawował opiekun prawny kapitan Günther von Prittwitz und Gaffron. W 1926 roku majątki w Tuszynie i Jaźwinie Górnej w dalszym ciągu należały do Ernsta Wilhelma von Prittwitz und Gaffron, gennant von Kreckwitz. Właściciel mieszkał w rezydencji w Goli Dzierżoniowskiej (Guhlau). Pałac w Tuszynie dzierżawił major von Lieres und Wilkau. Otaczające rezydencję włości miały powierzchnię 167,3ha, w tym 150,6ha pól uprawnych, 8,5ha łąk, 1,3ha pastwisk, 0,6ha stawów, 6,3ha parku, ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1930 roku dobra w Jaźwinie wraz z majoratem Tuszyn posiadał Hubertus von Prittwitz und Gaffron auf Hennersdorf (zamieszkały w rezydencji w Tuszynie). Funkcję jego generalnych pełnomocników pełnili notariusz dr Hoheifel z Wrocławia i syndyk Hans Spika z Nysy. Majątek w Tuszynie liczył 167,3ha, a jego administratorem był Karl Hornik. Księga adresowa z 1937 roku jako właściciela dóbr wymienia ponownie Hubertusa von Prittwitz und Gaffron. W latach trzydziestych XX wieku powierzchnia posiadłości w Tuszynie spadła do 87,5ha, w tym 76,5ha pól uprawnych, 3,1ha łąk, 1,8ha parku, 0,9ha ogrodu, 5,2ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Po zakończeniu drugiej wojny światowej wraz z innymi śląskimi majątkami rodziny von Prittwitz und Gaffron została przejęta przez państwo polskie. Losy majątku w Tuszynie po 1945 roku nie są znane. Pałac przekazano w zarząd Urzędowi Gminy w Dzierżoniowie. W latach 1957-1960 w rezydencji przeprowadzono remont. W 1977 roku zabytku mieściły się: Gminy Ośrodek Kultury, sklep GS oraz lokale mieszkalne. W następnej dekadzie budynek był tylko częściowo użytkowany. W latach 1988-1992 przeprowadzono remont generalny. Kolejny remont z adaptacją na cele oświatowe miał miejsce w 2005 roku. Odtąd pałac pozostaje siedzibą Szkoły Podstawowej. W związku z pełnioną funkcją możliwości zwiedzania zabytku są ograniczone. Na północ od pałacu rozciąga się park (położny również na terenie szkoły). Na południe od rezydencji dawniej położony był folwark, z którego do dziś przetrwały nieliczne zabudowania.
Pałac
Pierwotnie jednoskrzydłowa rezydencja została wzniesiona w 1609 roku. W 1715 roku do pałacu dostawiono dwa skrzydła boczne. Prace budowlane w siedzibie rodu Prittwitz und Gaffron prowadzono w 1935 roku. Pałac murowany, potynkowany, założony na planie litery „C”, pierwotnie dwukondygnacyjny, obecnie z trzecią kondygnacją urządzoną na poddaszu, nakryty dachami łamanymi. Fasada (elewacja południowo-zachodnia) siedmioosiowa, z centralnym głównym wejściem ozdobionym portalem kolumnowym dźwigającym trójkątny przyczółek z kartuszami herbowymi i datą 1715. Elewacje o podziałach ramowych, z wydatnym gzymsem wieńczącym, lizenami, gzymsem między kondygnacjami oraz oknami w opaskach uszatych. Korpus trzytraktowy, z centralną obszerną sienią, nakrytą sklepieniem kolebkowym z lunetami.
Zabytki w Tuszynie
Do rejestru zabytków w Tuszynie wpisano kościół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki, filialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, z lat 1900-1902 (nr rej.: A/1952/985/WŁ z 22.02.1984r.); zespół pałacowy, XVIII-XIX w.: pałac (nr rej.: 348/769 z 1.10.1960r. oraz A/4587/1368 z 13.08.1965r.), park (nr rej.: A/4586/754/WŁ z 8.11.1980r.). Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się m.in.: mur z bramą w zespole pałacowym, pawilon ogrodowy w zespole pałacowym oraz brama w parku.
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety dojazd komunikacją publiczną do Tuszyna nie jest możliwy. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. W Łagiewnikach należy skierować się na trasę nr 384 (ul. Jedności Narodowej), z której w miejscowości Mniowice trzeba skręcić w prawo w lokalną drogę prowadzącą do Jaźwiny przez Janczowice. Na skrzyżowaniu na zachodnim krańcu Jaźwiny należy skręcić w lewo w drogę do Tuszyna. Zespół pałacowy znajduje się w północnej części wioski, na zachód od głównej ulicy (droga Kiełczyn – Dzierżoniów). Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 185km, z Wrocławia nieco ponad 50km. Samochód można zaparkować w jednej z bocznych ulic w pobliżu szkoły.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2015 r.
