Powiat górowski, gmina Góra
(nazwa niemiecka Wiersewitz Klein, Kreis Guhrau)
Zabytki w Wierzowicach Małych
Do rejestru zabytków w Wierzowicach Małych nie został wpisany żaden obiekt.
W ewidencji zabytków uwzględniono zespół folwarczny, co jednak nie zabezpieczyło jego zabudowań przed rozbiórką.
Miejscowość wzmiankowano jako Werowicz na przełomie XIII i XIV wieku w „Księdze uposażeń biskupstwa wrocławskiego. W 1701 roku majątek w Wierzowicach Małych należał do rodziny von Stosch. W 1787 roku właścicielem dóbr był kapitan von Kessel. W skład posiadłości wchodziły aż trzy folwarki, w tym Neuvorwerk (Nowe Wierzowice) i Heidevorwerk (Przemyślany). W opisie Wierzowic Małych wymieniono pański pałac, szkołę, 6 gospodarstw kmieci, 39 zagrodników, 12 chałupników, młyn wodny, wiatrak, dwa domy gminne, 443 mieszkańców. Do 1818 roku miejscowość wchodziła w skład powiatu wołowskiego. W 1830 roku włości posiadał baron von Löen. W Wierzowicach Małych wzmiankowano 66 domów, pałac, folwark, 528 mieszkańców, w tym 6 katolików, ewangelicką szkołę, browar, gorzelnię, cegielnię oraz cztery wiatraki. Częścią wsi były: Neu-Wiersewitz – folwark z kilkoma domami – oraz folwark Heidevorwerk. W 1845 roku majątek znajdował się w rękach Heinricha Mandla. W Wierzowicach Małych wymieniono 70 domów, pałac, folwark, 559 mieszkańców, w tym 2 katolików, ewangelicką szkołę, 4 wiatraki, browar, gorzelnię, cegielnię, dużą hodowlę bydła i owiec merynosów. W dalszym ciągu w skład wsi wchodziły folwarki poza jej obszarem: Neu-Wiersewitz i Heidevorwerk. Heinrich August Julius Mandel (ur.1802r., zm.1855r.) pozostał właścicielem majątku do 1855 roku. W kolejnych latach włości należały do jego spadkobierców, którzy między 1858 a 1861 rokiem sprzedali je kapitanowi w stanie spoczynku von Gädecke. Kapitana von Gädecke wzmiankowano do 1866 roku. Kolejnymi właścicielami dóbr byli: w 1872r. Julius Vater, w 1876r. Friedrich Wilhelm Hoffmann oraz Hugo Krahner z Berlina. Przed 1886 rokiem włości z folwarkiem Heidehof nabył Georg Wiesand (ur.1829r., zm.1889r.) z Łęczycy w powiecie górowski. Co nietypowe w majątku jako inspektor pozostał Hoffmann, jego wcześniejszy właściciel. Rozległa posiadłość liczyła 680ha, w tym 276ha pól uprawnych, 65ha łąk, 23ha pastwisk, 289ha lasu, 2ha wody, 25ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Pomiędzy 1894 a 1917 rokiem jako właściciela dóbr wzmiankowano rotmistrza Adolfa Caesmanna. W 1909 roku powierzchnia majątku wynosiła 697,7ha, w tym 308,8ha pól uprawnych, 64,7ha łąk, 18ha pastwisk, 256,1ha lasu, 9,7ha wody, 3,5ha parku i ogrodu, 36,9ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W posiadłości byli zatrudnieni m.in.: inspektor Joseph Zolondek, leśniczy Franz Theulieres, administrator gorzelni Johann Dubiel. W 1919 roku włości nabył porucznik Eugen Giese. W latach 1930-1937 majątek liczył 670ha, w tym 230ha pól uprawnych, 72,75ha łąk, 35ha okólnika, 300ha lasu, 4,7ha wody, 3,5ha parku i ogrodu, 24,5ha dróg, podwórzy gospodarczych, piaskowni, żwirowni i innych użytków. W dalszym ciągu działała gorzelnia, która produkowała 65000 litrów spirytusu rocznie. W rękach Eugena Giese dobra pozostały przynajmniej do 1937 roku.
Pałac w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/8457772,foto.html?idEntity=504245 (dostęp: 9.04.2024r.)
Źródło: https://polska-org.pl/952064,foto.html?idEntity=504245 (dostęp: 9.04.2024r.)
Źródło: https://polska-org.pl/3446226,foto.html?idEntity=504245 (dostęp: 9.04.2024r.)
Barokowy pałac w Wierzowicach Małych został wzniesiony w XVIII wieku. Siedzibę wzmiankowano w latach 1787-1845. Był to całkiem spory budynek, założony na planie litery „C”. Składał się z korpusu i dwóch bocznych skrzydeł. Pałac był podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachem cztero- i trzyspadowym z powiekami, które świadczą o częściowo użytkowym charakterze poddasza. Na osi fasady znajdował się interesujący wieloboczny ganek filarowy podtrzymujący balkon. Część środkową elewacji frontowej akcentowały lizeny oraz trójkątny naczółek z zegarem. W jednym ze skrzydeł bocznych znajdował się piętrowy ryzalit, również zamknięty trójkątnym naczółkiem. Elewacje pałacu ozdabiały gzymsy, lizeny, boniowanie przyziemia, opaski wokół okien. Po drugiej wojnie światowej folwark wraz z rezydencją przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Podlegało ono pod Zakład Rolny w Wierzowicach Wielkich, będący częścią Kombinatu Rolniczego Wąsosz. W gospodarstwie początkowo kontynuowano przedwojenną hodowlę owiec. Pałac zmieniono w wielorodzinny budynek mieszkalny dla pracowników gospodarstwa. Z czasem mieszkańcy doprowadzili budynek do ruiny. Opuszczoną, zdewastowaną i pozbawioną dachu budowlę ostatecznie rozebrano w latach 70. bądź 80. XX wieku. Większość uzyskanego budulca wykorzystano na utwardzenie dróg gruntowych. Po upadku PGR-u w latach 90. ubiegłego stulecia doszło do rozgrabienia zabudowań gospodarczych, zarówno przedwojennych jak i nowszych wzniesionych w czasach Polski Ludowej. AWRSP oddawała majątek w dzierżawę. Dzierżawcy jednak zależało na samych gruntach dawnego gospodarstwa, a nie na zabudowaniach. Przy braku zainteresowania z jakiejkolwiek strony, szybko doprowadzono do fizycznej likwidacji folwarku. Obecnie z całego majątku pozostały tylko fragmenty murów. Miejsce w którym znajdował się pałac to niewielki zarośnięty pagórek skrywający gruzowisko. W pobliżu rośnie sporych rozmiarów lipa. Pierwotnie park z ogrodem liczyły 3,5ha. Współcześnie zaniedbane założenie ma nieczytelny układ. Większość starodrzewu została wycięta po 1945 roku. Obecnie na terenie dawnego majątku dominują samosiejki i gęsty podszyt.
Wierzowice Małe położone są około 11 kilometrów na południe od Góry. Z miasta powiatowego dojazd DW324 w kierunku Rawicza do Kłody Górowskiej i dalej lokalnymi drogami przez Zawieścice i Grabowno. Zespół pałacowo-folwarczny znajdował się w południowej części Wierzowic Małych, po obydwu stronach drogi łączącej Wierzowice Wielkie z Czeladzią Wielką, przy zakręcie drogi. Przybliżona lokalizacja nieistniejącego pałacu: 51.594719006549504, 16.56576129108365
Damian Dąbrowski,
Kwiecień 2024r.
