Powiat strzeliński, gmina Strzelin
(nazwa niemiecka: Schildberg, Kreis Münsterberg, od 1932r. Kreis Strehlen)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza informacja źródłowa na temat Kaznowa pochodzi z 1240 roku, kiedy to wzmiankowano Schambora von Schildperg. Kolejnymi właścicielami miejscowości byli: wymieniany w dokumentach z lat 1287-1318 Johannes Czambrins von Schildperg, w 1343 roku Albert Czambor i w 1380 roku Heinz Czambor von Schildperg. W 1413 roku Bernhard von Donyn (Dohn) sprzedał Wielki i Mały Kazanów Heinrichowi von Stosch. W 1464 roku król czeski Jerzy z Podiebradów przekazał dobra w lenno braciom Hansowi i Christophowi von Parchwitz. W 1479 roku ostatecznie książę Henryk I Starszy (ur.1448r., zm.1498r.) z Podiebradów sprzedał wioskę Peterowi von Parchwitz. Kolejnym właścicielem Kazanowa był Friedrich von Parchwitz, syn Petera. Po 1563 roku w wyniku małżeństwa z Anną z domu von Parchwitz posiadłość przeszła na Heinricha von Kurzbach. W 1578 roku Heinrich von Kurzbach i jego żona Helena sprzedali Kazanów za 6 tysięcy talarów Hansowi von Stosch. W 1581 roku majątek nabył Sigmund von Burghaus z Witostowic (auf Schön-Jonsdorf). Odtąd majątek dzielił losy dóbr Witostowice. W 1592 roku należał do Sigmunda von Zedlitz und Neukirch. W 1601 roku majątek ponownie zakupił Sigmund von Burghaus. Następnie przeszedł w ręce rodziny von Zerotin, m.in. w 1680 roku wzmiankowano Karla von Zierotin. następnie majątek należał do rodziny von Gallas: hrabiny Anny Karoliny z domu von Mansfeld (1707r.) i hrabiego Philippa Franza. W 1738r. Joseph von Hoditz sprzedał dobra w Witostowicach Gerhardowi, opatowi zakonu cystersów z Henrykowa. W 1785 roku w Kazanowie wzmiankowano należący do cystersów pański folwark, 8 gospodarstw kmiecych, 21 zagrodniczych, 6 chałupniczych i 1 młyn. Wioska liczyła 201 mieszkańców. Majątek pozostał w rękach cystersów z Henrykowa do sekularyzacji dóbr kościelnych w Królestwie Pruskim w 1810 roku. Dwa lata później dobra obejmujące m.in. folwark w Kazanowie nabyła księżna Fryderyka Luiza Wilhelmina (ur.1774r., zm.1837r.), małżonka księcia Wilhelma Orańskiego (ur.1772r., zm.1843r.) i córka króla Prus Fryderyka Wilhelma II. W 1815r. książę Wilhelm Orański został królem Zjednoczonych Niderlandów. W 1830 roku Kazanów składał się z folwarku i 48 domów zamieszkałych przez 305 osób, w tym 131 wyznania ewangelickiego. Ewangelicy należeli do kościoła w Nieszkowicach (Neobschuetz), a katolicy posiadali kościół w Nowolesiu (Polnisch Neudorf). W 1837r. po śmierci żony król Wilhelm otrzymał w spadku część śląskich posiadłości obejmującą również Kazanów. W 1843r. kolejnym właścicielem dóbr henrykowskich (Herrschaft Heinrichau), w skład których wchodził Kazanów, został król Holandii Wilhelm II, syn Wilhelma I i księżniczki Fryderyki Luizy Wilhelminy von Hohenzollern. Według opisu Kazanowa z 1845 roku w wiosce znajdował się folwark, młyn, browar, gorzelnia i 51 domów. Miejscowość liczyła 354 mieszkańców, w tym 151 ewangelików. Na folwarku hodowano m.in. 800 sztuk owiec merynosów. W 1849r. po śmierci króla Holandii Wilhelma II jego spadkobiercami zostali synowie: król Wilhelm III (ur.1817r., zm.1890), książę Wilhelm Fryderyk Henryk (ur.1820r., zm.1879r.) i córka księżniczka Wilhelmina Maria Sophia Louisa (ur.1824r., zm.1897r.). Ostatecznie na mocy porozumienia rodzinnego z 1863r. bracia zrzekli się państwa stanowego Henryków (Herrschaft Heinrichau) na rzecz swojej siostry, księżnej Wilhelminy, małżonki Karola Aleksandra Augusta Johanna (ur.1818r., zm.1901r.) wielkiego księcia Sachsen-Weimar-Eisenach z linii ernestyńskiej dynastii Wettynów. W 1872 i 1876 roku funkcję generalnego pełnomocnika do spraw dóbr wchodzących w skład państwa stanowego Henryków pełnił Pan Tiling. Przed 1886 rokiem zastąpił go na tym stanowisku dyrektor ziemski Bodemeyer. W 1886 roku majątek w Kazanowie liczył 298ha, w tym 256ha pól uprawnych, 43ha łąk, 9ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano 8 koni, 88 sztuk bydła rogatego, w tym 62 krowy, 800 owiec. W miejscowości działała również cegielnia. W 1894 roku generalnym pełnomocnikiem wielkiej księżnej był J. Eberhardt. Majątek Kazanów wchodził w skład inspektoratu Henryków (Inspektion Heinrichau) prowadzonego przez inspektora Sauppe z Henrykowa. W 1897r. zgodnie z testamentem wielkiej księżnej Wilhelminy państwo stanowe Henryków jako fideikomis odziedziczył jej wnuk Wilhelm Ernest (ur.1876r., zm.1923r.). W 1905 roku łączna powierzchnia państwa stanowego Henryków wynosiła 8434ha. Posiadłość w Kazanowie wchodziła w skład inspektoratu Witostowice (1503ha) zarządzanego przez inspektora Rabigera z Witostowic. Folwark w Kazanowie prowadził administrator Klöpper. Powierzchnia włości wynosiła 284ha, w tym 226ha pól uprawnych, 46ha łąk, 2ha lasów, 2ha stawów, 8ha dróg i podwórzy gospodarczych. Gospodarstwo nastawione było przede wszystkim na hodowlę owiec merynosów. W 1917 roku funkcję administratora pełnił Pan Traeger. W zarządzaniu majątkiem o powierzchni 291ha (233ha pól uprawnych, 46ha łąk, 2ha lasów, 2ha stawów, 8ha gospodarstwa) pomagał mu jeden asystent. W 1923r. po śmierci wielkiego księcia Wilhelma Ernsta II włości odziedziczyła jego córka Zofia i synowie: Karol August, Bernard i Jerzy Wilhelm. W 1937r. państwo stanowe Henryków liczyło 7651,1ha. Generalnym pełnomocnikiem rodziny książęcej był Wilhelm Wolff z Henrykowa, majątek w Kazanowie prowadził wraz z asystentem administrator Freyberger z Witostowic. Posiadłość liczyła 288,2ha, w tym 238,7ha pól uprawnych, 20,7ha łąk, 9,7ha pastwisk, 2ha stawów, 13,9ha lasów, 3,2ha dróg, podwórzy gospodarczych i nieużytków. Po drugiej wojnie światowej majątek w Kazanowie wraz z resztą gruntów państwa stanowego Henryków przejęło państwo polskie. Prawdopodobnie folwark w Kazanowie przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Obecnie część zabudowań mieszkalnych i gospodarczych folwarku jest w dalszym ciągu użytkowana. Większość budynków popadła jednak w ruinę.
Dawny dwór – obecnie spichlerz
Renesansowy dwór w Kazanowie został ufundowany w pierwszej połowie XVI wieku przez rodzinę von Parchwitz. W drugiej połowie osiemnastego stulecia, w czasie kiedy majątek należał do cystersów z Henrykowa, ta pierwotnie piętrowa siedziba szlachecka została przebudowana na spichlerz, co wiązało się również ze zmianą układu kondygnacji. Kolejne przekształcenia zabytku miały miejsce w XIX wieku. Obecnie wygląd zewnętrzny budynku w żadnym razie nie sugeruje by był to dwór. Zabytek murowany z kamienia i cegły, częściowo potynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, trzykondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym z powiekami. Fasada trzyosiowa, z centralnym głównym wejściem z obramowaniem piaskowcowym ze sfazowanymi narożami, datowanym na pierwszą połowę XVI wieku. Okna prostokątne i zamknięte łukiem odcinkowym, w jednym piaskowcowe obramienie. Elewacje, za wyjątkiem wspomnianego portalu i obramienia okiennego, pozbawione ozdobnych detali architektonicznych. Pomieszczenia piwnic nakryte sklepieniami kolebkowymi i kolebkowymi z lunetami, w pozostałych kondygnacjach belkowe stropy wsparte na drewnianych słupach. Na pierwszej i trzeciej kondygnacji fragmentarycznie zachowane malowidła ścienne pochodzące z około połowy szesnastego stulecia. Malowidła przedstawiają m.in. portrety władców, prawdopodobnie cesarza Karola V, księcia legnicko-brzeskiego Jerzego II i króla czeskiego Ferdynanda I oraz postać męską w stroju dworskim.
Dawny dwór przypuszczalnie jest częściowo użytkowany, budynek jednak powoli niszczeje. Na miejscu trudno określić jego stan własnościowy.
Założenie folwarczne w Kazanowie składało się z dużej ilości zabudowań rozłożonych wokół dwóch dziedzińców gospodarczych. Obecnie większość budynków położonych wokół południowego dziedzińca znajduje się w ruinie. W lepszym stanie jest zabudowa północnego dziedzińca. Dawny dwór – spichlerz położony jest w południowo-wschodnim narożniku północnego dziedzińca gospodarczego. Na północ i wschód od folwarku znajduje się zaniedbane zadrzewienie, być może będące pozostałością ogrodu lub niewielkiego parku.
Zabytki w Kazanowie
Do rejestru zabytków nie wpisano żadnego obiektu w Kazanowie. W ewidencji zabytków ujęto m.in. zespół folwarczny: dom mieszkalny nr 48a, oficyny mieszkalne nr 50-50g, stajnię nr 50, oborę nr 49, spichlerz. W ewidencji zabytków znalazł się również zespół młyna (nr 5), dom mieszkalny nr 17, willa nr 21 i transformator.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Kazanowa zapewniają nieliczne autobusy PKS kursujące ze Skoroszowic i Strzelina. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Strzelin. Do miasta można dotrzeć np. pociągiem z Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK395 w stronę Ziębic (wyjazd ze Strzelina ulicą Ząbkowicką. Kazanów położony jest przy trasie nr 395, jednak folwark z dawnym dworem znajduje się na południowy-wschód od zabudowań wioski. By dostać się do folwarku najlepiej minąć Kazanów i następnie z DK395 skręcić w lewo w boczną drogę. Odległość: z Gliwic w jedną stronę nieco ponad 160km. Samochód można zaparkować na jednym z dziedzińców gospodarczych, wśród zrujnowanych zabudowań.
Damian Dąbrowski,
Grudzień 2013 r.
