Powiat świdnicki, gmina Żarów
(nazwa niemiecka: Pitschen, Kreis Striegau)
Początki wioski sięgają XIII wieku, a pierwsza wzmianka na jej temat być może pochodzi z 1271r. Niestety identyfikacja miejscowości wymienionej w dokumencie z dzisiejszym Pyszczynem nie jest pewna. Od pierwszej połowy XIV wieku do 1520r. Pyszczyn był własnością członków rodziny von Czirn. Następnie w latach 1520-1724 majątek w miejscowości należał do rodziny von Reichenbach. W 1724r. decyzją biskupa wrocławskiego dobra w Pyszczynie otrzymał baron Heinrich Gottfried von Spättgen. Baron von Spättgen zmarł w 1744r., a posiadłość w spadku otrzymał mąż jego córki Józefy, hrabia Friedrich Rudolf von Matuschka. Rodzina von Matuschka-Toppolczan pozostała właścicielami dóbr do 1945r. W 1884r. z majątków rodzinnych utworzono majorat. Działania wojenne w 1945r. nie spowodowały większych zniszczeń w Pyszczynie. Po wojnie żołnierze radzieccy splądrowali wiele zabudowań w miejscowości. Nie obyło się również bez ofiar wśród mieszkańców, zginął między innymi ostatni właściciel majoratu hrabia Hans Heinrich Gottfried Maria von Matuschka zastrzelony 17 maja 1945r. Majątek w Pyszczynie jeszcze w 1945r. przeszedł na własność polskiego państwa. W 1949r. na jego bazie utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, działające pomimo różnych przekształceń do 1993r. Za czasów PGR-u pałac w Pyszczynie zamieniono w wielorodzinny budynek mieszkalny. Zabytek był na bieżąco remontowany i utrzymywany w niezłym stanie. Po likwidacji PGR-u pałac wraz z folwarkiem znalazły się w gestii rządowych agend, najpierw Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, a następnie od 1999r. Agencji Nieruchomości Rolnych. Obecnie pałac w dalszym ciągu pozostaje własnością ANR, która podejmuje próby sprzedaży zabytku.
Pałac
Pierwszą siedzibę w Pyszczynie wybudowali zapewne już w XIV wieku mieszkający w miejscowości przedstawiciele rodziny von Czirn. W siedemnastym stuleciu nowy dwór ufundowali właściciele majątku z rodziny von Reichenbach. Rezydencja została przebudowana na barokowy pałac w latach 1726-1727 dla Heinricha Gottfrieda von Spättgena. Kolejne przekształcenia budynku miały miejsce między innymi w 1794 i 1882r. Pałac murowany z kamienia i cegły, potynkowany, dwuskrzydłowy, założony na planie litery „L”, podpiwniczony, trzykondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym z lukarnami i szczytami. Elewacje zachowały liczne ozdobne detale: boniowane lizeny, pilastry korynckie, portale, obramowania otworów okiennych, gzymsy. Układ wnętrz dwu- i trzytraktowy. Część pomieszczeń nakryta sklepieniami, w większości stropy, niektóre z nich z dekoracją sztukatorską. Obok pałacu zachowany klasycystyczny budynek dawnego teatru, pochodzący z końca XVIII w. Do rezydencji przylega park o powierzchni 6,3ha, w pobliżu przetrwały pofolwarczne zabudowania gospodarcze.
Zabytki w Pyszczynie
Do rejestru zabytków w Pyszczynie wpisano zespół pałacowy (25.05.1977r., nr rej.: 653/WŁ): pałac, park (osobny wpis z 17.02.1979r., nr rej.: 718/WŁ) i teatr, obecnie budynek gospodarczy (osobny wpis z 10.02.2003r., nr rej.: 146/A/03).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Pyszczyna zapewniają autobusy PKS kursujące ze Świdnicy i Żarów. Polecam dojazd z przesiadką w Żarowie. Dzięki stacji kolejowej do tego miasta można dotrzeć pociągiem z Jeleniej Góry, Wałbrzycha lub Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Kostomłoty, następnie DK5 w stronę Strzegomia. Za miejscowością Osiek z tej ostatniej trasy należy skręcić w prawo w lokalną drogę prowadzącą do Pyszczyna. Pałac wraz z parkiem i folwarkiem znajdują się na prawo od głównej ulicy. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 210km. Samochód można zostawić praktycznie przy samej rezydencji.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2012 r.
