Powiat świdnicki, gmina Strzegom
(nazwa niemiecka Gross und Klein Rosen, Kreis Striegau, od 1932r. Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Rogoźnicy
Do rejestru zabytków w Rogoźnicy zostały wpisane:
- kościół pomocniczy p.w. śś. Szymona i Tadeusza, k. XV w., 1675r.,
nr rej.: A/1914/783/WŁ z 25.05.1981r.
- cmentarz ewangelicki, obecnie komunalny, 1850r., nr rej.: A/4555/1435/WŁ z 20.06.1995r.
- ogrodzenie, nr rej.: j.w.
- kościół ewangelicki, obecnie katolicki p.w. MB Różańcowej (ul. Świdnicka): nr rej.: A/5849/1-2 z 22.11.2012r.
- mauzoleum Richthofenów przy kościele, nr rej.: j.w.
- park dworski, XIX w., nr rej.: A/4557/857/WŁ z 18.09.1981r.
- teren obozu Gross-Rosen, z lat 1939-45, nr rej.: A/4556 973 z 9.04.1963r.
- wyrobisko granitu w kamieniołomie, nr rej.: A/4558/1372/WŁ z 15.06.1992r., na terenie wyrobiska, dz. nr 431/7: oficyna z ok. 1940r., ruiny drugiej oficyny z ok. 1940r., fundamenty dźwignic linowo-torowych z ok. 1940r.; budynek dawnego laboratorium, obecnie dom mieszkalny – DP. 024/30/96/97 MKiS z 9.07.1997r.
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. bramę w zespole kościoła, bramę przy mauzoleum, plebanię (ul. Świdnicka 4), zespół folwarku pałacowego nr I (dom mieszkalno-gospodarczy, obora, mur parkowy z wieżą widokową); bramę w zespole folwarku nr II (ul. Długa 1a), szkołę, dawny dom ludowy, dawny zajazd, dworzec kolejowy i kilka budynków mieszkalnych.
Dawna Rogoźnica Wielka (Gross Rosen)
Miejscowość wzmiankowano w 1389 roku jako Rogozen, w 1391 roku jako Grossen Rogosen, a w 1495 roku pod nazwą Groszen Roszaw. Właścicielem Rogoźnicy Wielkiej w 1618 roku był Konrad von Nimptsch. W kolejnych dekadach XVII wieku dobra przeszły w ręce rodu von Mohl. W 1668r. zmarł Konrad Friedrich von Mohl, mąż Katharine (ur.1593r., zm.1677r.), córki Friedricha i Ursuli von Nimptsch. Kolejnym właścicielem wsi był Friedrich von Moll wzmiankowany w 1677r. Rodzina von Mohl posiadała Rogoźnicę Wielką jeszcze przez kilka pokoleń. W źródłach występują Friedrich Balthazar oraz Friedrich – syn i wnuk wspomnianego wyżej Friedricha. W 1734 roku posiadłość nabył Samuel baron von Richthofen (ur.1700r., zm.1754r.) z Ruska, Goczałkowa Górnego i Bartoszówka. Dwa lata później nabył on majątek w pobliskiej Rogoźnicy Małej i odtąd dobra w obydwu wioskach aż do 1945 roku miały wspólnych właścicieli z rodu von Richthofen. W 1754r. dobra objął Wilhelm Dieprand (ur.1732r., zm.1808r.), najstarszy z synów Samuela i Johanny Elisabeth z domu von Heintze und Weissenrode (ur.1707r., zm.1772r. w Rogoźnicy Małej). W wyniku umowy rodzinnej w 1767 włości w Rogoźnicy otrzymał Carl Ludwig (ur.1733r., zm.1795r.), młodszy brat Wilhelma Diepranda. W 1785 roku w Rogoźnicy Wielkiej wzmiankowano ewangelicki i katolicki kościół, 2 probostwa, 2 szkoły, 2 folwarki, 6 gospodarstw kmiecych, 1 chałupnicze, 1 młyn wodny. Wieś liczyła 207 głównie ewangelickich mieszkańców. Carl Ludwig baron von Richthofen pełnił liczne funkcje w lokalnej administracji pruskiej, m.in. starosty powiatu strzegomskiego w latach 1775-1780, następnie dyrektora ziemstwa. Z małżeństwa z Edle Regine Erdmuthe Wilhelmine (ur.1738r., zm.1785r. w Goczałkowie Górnym) pozostawił on czterech synów. Rogoźnicę w spadku otrzymał drugi pod względem starszeństwa Carl Andreas Samuel baron von Richthofen (ur.1762r., zm.1836r.). W 1830 roku Rogoźnica Wielka liczyła 338 mieszkańców, w tym 32 katolików. W wiosce znajdowało się 45 domów, ewangelicki kościół i szkoła, katolicki kościół, młyn wodny, wiatrak, gorzelnia. Carl Andreas ukończył studia i specjalizował się w doskonaleniu upraw roślin. W latach 1818-1834 był starostą powiatu strzegomskiego. Dwukrotnie żonaty – z Charlotte Wilhelmine z domu von Hohendorff (ur.1766r., zm.1828r.) i Mathilde Auguste z domu von Gellhorn (ur.1806r., zm.1886r.) – miał syna i dwie córki. Włości w 1836r. odziedziczył jedyny syn Karl Friedrich Ernst von Richthofen (ur.1787r., zm.1841r.). Karl Friedrich studiował na uniwersytecie w Getyndze. Podobnie jak ojciec i dziadek działał w administracji lokalnej. W latach 1831-1839 pełnił funkcję starosty powiatu jaworskiego. Karl Friedrich ożenił się z Therese Karoline z domu baronówną von Grote (ur.1791r., zm.1811r.). Kilka lat po przedwczesnej śmierci swej pierwszej żony poślubił jej młodszą siostrę Charlotte Caroline z domu von Grote (ur.1793r., zm.1871r.). Karl Friedrich pozostawił czterech synów, którzy dokonali podziału rozległych posiadłości rodzinnych. Najstarszy syn, pochodzący jako jedyny z pierwszego małżeństwa, Carl Ludwig baron von Richthofen otrzymał ziemie skupione wokół Damianowa w powiecie średzkim. Drugi syn Ulrich Karl Prätorius (ur.1814r., zm.1878r.) odziedziczył m.in. Bartoszówek. Dobra Rogoźnica Duża i Mała przypadły trzeciemu synowi Karlowi Ernstowi Bolkowi (ur.1821r., zm.1899r.). Najmłodszy Ernst Karl Felix otrzymał w spadku dobra Brachów w powiecie jaworskim. W 1845 roku w Rogoźnicy Wielkiej wzmiankowano 58 domów, pałac, folwark, ewangelicki kościół parafialny, ewangelicką szkołę, katolicki kościół i katolicką szkołę, młyn wodny, 2 wiatraki, browar, gorzelnię. Na folwarku hodowano 1100 owiec merynosów, 153 sztuki bydła. W części wsi zwanej Eichmühle znajdował się kolejny młyn wodny. Rogoźnica Wielka liczyła 421 mieszkańców, w tym 33 katolików. Karl Bolko baron von Richthofen poza dobrami w Rogoźnicy Wielkiej i Małej posiadał również ziemie w Czarnkowie w powiecie legnickim. W 1856 roku nabył majątek Stanowice Górne a w kolejnych latach dokupił Stanowice Dolne i Średnie. Karl Bolko z wykształcenia był dr prawa i teologiem. Nie tylko powiększał powierzchnię gruntów rolnych, ale i rozwijał podległy rodzinie przemysł. W Rogoźnicy posiadał kamieniom granitu, a wraz z braćmi w 1858 roku wybudował cukrownię. W administracji pełnił funkcję starosty powiatowego. Karl Bolko był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Charlotte Julie z domu von Grote auf Schnega miał dwie córki: Hanne Gertrud i Gertrud. Z drugiego małżeństwa z Gertrud von Tschammer-Osten (ur.1831r., zm.1890r. w Rogoźnie Wielkim) pozostawił trzech synów i kolejną córkę. W 1889r. Karl Bolko von Richthofen z majątków Rogoźnica Wielka, Rogoźnica Mała i folwarku Rogoźnica Górna utworzył fideikomis. W 1894 roku powierzchnia dóbr wynosiła 396ha, w tym 346ha pól uprawnych, 8ha łąk, 8ha lasów, 34ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Pięć lat później majorat otrzymał w spadku jego najstarszy syn porucznik Karl Ernst Gotthard baron von Richthofen (ur. 1851r. w Rogoźnicy Wielkiej, zm.1915r. w Rogoźnicy Wielkiej). W 1902 roku majorat liczył 558ha, w tym 470ha pól uprawnych, 23ha łąk, 20ha lasów, 40ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Karl Ernst był aż trzykrotnie żonaty. Jego dwie pierwsze żony zmarły bardzo młodo: Adelheid z domu Rossteuscher w wieku 21 lat, a Anna z domu Hewett w wieku 27 lat. Dłużej trwał dopiero związek z Theresią z domu baronówną von Hohenhausen und Hochhaus (ur.1860r., zm.1934r. w Rogoźnicy Wielkiej). W 1915 roku majorat odziedziczył syn z drugiego małżeństwa Georg Ernst Gotthard baron von Richthofen (ur.1880r., zm.1950r.). W latach 1913-1920 pełnił on funkcję starosty powiatu Niemcza. Ożenił się z Gertrud z domu Engel (ur.1898r., zm.1980r.). W 1937 roku należący do Georga Ernsta majorat miał powierzchnię 545ha, w tym 410ha pól uprawnych, 33ha łąk, 22ha pastwisk, 0,5ha stawów, 51ha lasów, 5ha parków, 1ha ogrodu, 17ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków, 5ha kamieniołomu. Przy majątku działała mleczarnia, młyn, kamieniołom granitu i hodowla owiec. W 1945 roku wszystkie śląskie posiadłości Richthofenów zajęła Armia Czerwona, która następnie przekazała je władzom polskim.
Pałac w Rogoźnicy Wielkiej w pierwszej połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/913944,foto.html?idEntity=514915 (dostęp: 29.03.2020r.)
Źródło: https://polska-org.pl/6031833,foto.html?idEntity=514915 (dostęp: 29.03.2020r.)
Źródło: https://polska-org.pl/885369,foto.html?idEntity=514915 (dostęp: 29.03.2020r.)
Rezydencja w Rogoźnicy Wielkiej istniała już zapewne w XVIII wieku. Klasycystyczny pałac wzmiankowano w źródle z 1845 roku, budynek był jednak starszy. Siedziba Richthofenów powstawała w kilku fazach i została kilka razy przebudowana. Pałac składał się z trzykondygnacyjnego korpusu i niższego o jedną kondygnację dostawionego skrzydła. Fasada korpusu posiadała siedem osi, w części centralnej umieszczono główne wejście poprzedzone gankiem kolumnowym podtrzymującym balkon. Elewacje pałacu miały podziały ramowe, wykonane za pomocą gzymsów i lizen, okna ozdabiały opaski i nadokienniki. Część elewacji była boniowana. Rezydencja została rozkradziona i zdewastowana w 1945 roku. W kolejnych latach budynek systematycznie rozbierano, tak że dziś nie ma po nim żadnego śladu. Z majątku pozostał rozległy zaniedbany park. W parku ślady pierwotnego założenia ze stawem (obecnie zbiornik retencyjny), polanami i osiami widokowymi. Zachowany częściowo starodrzew oraz mur otaczający park. Na terenie dawnego folwarku działa zakład kamieniarski. Całkowicie zmienił on zagospodarowanie terenu. Wzniesiono nowe zabudowania, a starsze jeśli nie zostały wyburzone są przekształcone do nowych funkcji użytkowych.
Dawna Rogoźnica Mała (Klein Rosen)
Miejscowość wzmiankowano w 1391 roku jako Weningen Rogosen. W 1641r. zmarł właściciel dóbr Rogoźnica Mała Johann von Hentschel. W 1736r. posiadłość nabył Samuel baron von Richthofen (ur.1700r., zm.1754r.) z Ruska, Goczałkowa Górnego i Bartoszówka. Odtąd do 1945 roku majątki Rogoźnica Mała i Wielka miały wspólnych właścicieli z rodu von Richthofen. Ich dzieje szczegółowo opisano w części tekstu dotyczącej Rogoźnicy Wielkiej. W 1785 roku w Rogoźnicy Małej wzmiankowano 11 gospodarstw zagrodników, młyn wodny, 55 ewangelickich mieszkańców. W 1830 roku w wiosce znajdowało się 14 domów, dwór, folwark, młyn wodny, wiatrak i gorzelnia. Rogoźnica Mała liczyła 107 mieszkańców, w tym 3 katolików. W opisie miejscowości z 1845 roku wymieniono: 14 domów, folwark, 104 mieszkańców, w tym 10 katolików, młyn wodny, gorzelnię, hodowlę 800 owiec merynosów i 44 sztuk bydła. W ramach dóbr Richthofenów pałac w Rogoźnicy Wielkiej przeważnie pełnił funkcję rezydencji właściciela majątku, natomiast dwór w Rogoźnicy Małej był przekazywany wdowom, a czasem służył jako siedziba młodszych członków rodu. Właśnie w Rogoźnicy Małej w 1772r. zmarła Johanna Elisabeth z domu von Heintze und Weissenrode, wdowa po Samuelu von Richthofen. A w latach 1887-1889 na świat przyszło trzech synów Karla Ernsta Gottharda barona von Richthofen i jego trzeciej żony Theresia z domu baronówną von Hohenhausen und Hochhaus. W tym czasie w Rogoźnicy Wielkiej mieszkał będący głową tej linii rodu Karl Bolko von Richthofen (zm.1899r.). Z kolei po śmierci Karla Ernsta Gottharda w 1915r. wdowa po nim Theresia wyjątkowo mieszkała dalej w Rogoźnicy Wielkiej, aż do śmierci w 1934r. W tej sytuacji najstarszy syn tej pary i właściciel majoratu Georg Ernst Gotthard baron von Richthofen pozostał w Rogoźnicy Małej, gdzie na świat przyszli jego synowie: Gotthard Georg Ernst Wilhelm (ur.1920r.) i Volkmar Georg Ernst (ur.1925r.). Z niepełnych danych trudno uzyskać jednoznaczny obraz, wygląda jednak na to, starszy i piękniejszy dwór w Rogoźnicy Małej, był mniej wygodny - mimo remontu z 1878r. - co miało wpływ na jego użytkowanie przez kolejne pokolenia Richthofenów.
Dwór w połowie XIX wieku
Źródło: Duncker Alexander, Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text, t.1-16, Berlin 1857-1883.
Rezydencja w pierwszej połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/4472968,foto.html?idEntity=512817 (dostęp: 29.03.2020r.)
Źródło: zbiory prywatne
Renesansowy dwór nawodny w Rogoźnicy Małej został wzniesiony w latach 1568-1571. Wspomniane daty widniały nad portalem głównego wejścia i jednym ze szczytów. Według ekspertów oceniających mury i fundamenty, dwór został zbudowany w miejscu wcześniejszego zamku. Rezydencję otaczała szeroka fosa, nad którą przerzucono dwa duże mosty. Dwór był podpiwniczony, czteroskrzydłowy, z niewielkim wewnętrznym dziedzińcem. Skrzydła posiadały dwie kondygnacje. Skrzydła boczne zamykały wysokie renesansowe szczyty. W skrzydłach tych nakrytych dwuspadowymi dachami dodatkowe pomieszczenia znajdowały się na poddaszach. Elewacje rezydencji ozdabiały wieże, wspomniane szczyty, opaski wokół okien, portale, gzymsy, sterczyny. W 1878 roku dwór przeszedł generalny remont. W jego trakcie odnowiono elewacje, jednak nie wprowadzono w nich zmian. Ściany od strony wewnętrznego dziedzińca w dalszym ciągu pokrywały pnącza winogron, a na dziedzińcu znajdowały się fontanny. W pomieszczeniach parteru pozostawiono pierwotne sklepienia ozdobione bogatą dekoracją stiukową. Wymieniono natomiast podłogi, które wykonano w eleganckim acz nowoczesnym stylu. Przeróbki dotyczyły zapewne wszelakich instalacji, tak by życie w renesansowym budynku stało się bardziej wygodne i dostosowane do potrzeb elity szlacheckiej z przełomu XIX i XX wieku. Zapewne w takim stanie, bogato wyposażony, elegancki i nowoczesny budynek zastali żołnierze Armii Czerwonej w 1945 roku. I jak to często bywało w krótkim czasie zmienili go nie do poznania. W literaturze przyjmuje się (Łuczyński), że dwór został zniszczony w końcowej fazie wojny. Ostatecznie rezydencję wyburzono jednak w czasach Polski Ludowej. Zniszczony został również folwark. Obecnie z majątku pozostał niewielki zaniedbany park i brama wjazdowa. W miejscu siedziby szlacheckiej wzniesiono nowe zabudowania o charakterze mieszkalnym i użytkowym (warsztat, garaż). Paradoksalnie te współczesne szpetne budynki otacza w dalszym ciągu fosa. Przedziwne połączenie historii i nowoczesności à la PRL.
Rogoźnica położona jest około 25 kilometrów na północny-zachód od Świdnicy. Najkrótszy dojazd z miasta powiatowego drogami wojewódzkimi nr 382 i 374 przez Strzegom w kierunku miasta Jawor. Ta ostatnia trasa przebiega przez środek Rogoźnicy. Dawna Rogoźnica Mała znajduje się na wschodnim krańcu wioski przy drodze do Goczałkowa (ul. Długa). Dawna Rogoźnica Wielka tworzy obecnie centrum miejscowości. Zespół pałacowo-folwarczny znajduje się pomiędzy ulicą Świdnicką (DW 374) i Parkową. Na południowym krańcu wsi, w pobliżu nieistniejącego folwarku Rogoźnica Górna znajduje się kamieniołom i muzeum poświęcone ofiarom niemieckiego obozu koncentracyjnego Gross – Rosen.
Damian Dąbrowski,
Marzec 2020r.