Powiat świdnicki, gmina Strzegom
(nazwa niemiecka Streit, Kreis Striegau, od 1932r. Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Granicznej
Do rejestru zabytków nie wpisano żadnego obiektu w Granicznej.
W ewidencji zabytków uwzględniono jedynie dwie obory w zespole folwarku (nr 10).
Miejscowość wzmiankowano po raz pierwszy w 1400 roku jako Streitis Vorwerk. W kolejnych stuleciach została podzielona na dwie części – Graniczną Dolną i Górną. W każdym z majątków znajdowała się rezydencja. Pałace z Granicznej są jednymi z bardziej tajemniczych w powiecie świdnickim. Do dziś nie przetrwał żaden z dwóch budynków, mało tego nie zachowały się nawet ich przedwojenne fotografie. Nie wiemy kiedy dawne siedziby szlacheckie zniknęły. Jedną część wioski – Graniczną Górną – pochłonął kamieniołom na Górze Zwycięstwa i obecnie pozostało z niej tylko kilka budynków.
Historia Granicznej Górnej
Początkowo właścicielami majątku byli członkowie rodu von Schindel: Hans – 1500r., Heinrich – 1524r. i Hans – 1626r. W 1742 roku dobra należały do Samuela barona von Richthofen, a następnie do jego syna deputowanego powiatowego Johanna Ernsta Christopha barona von Richthofen. W 1785 roku w Granicznej Górnej wzmiankowano siedzibę pańską, folwark, 8 gospodarstw zagrodniczych i 44 ewangelickich mieszkańców. W pobliżu wsi na Górze Zwycięstwa działał już kamieniołom. Posiadaczem włości pozostawał Johann Ernst Christoph baron von Richthofen. W 1828 roku za 3 tysiące talarów reńskich majątek nabył major wojsk pruskich August Filip Maximilian von Oheimb (ur.1760r., zm.1839r. w Strzegomiu). W opisach Granicznej z 1830 i 1845 roku jako właściciel dóbr wymieniany był jego syn porucznik w stanie spoczynku August Ferdinand Leonhard von Oheimb (ur.1797r., zm.1870r.). Księga adresowa z 1872r. informuje, że posiadłość należała do spadkobierców Augusta Ferdinanda. Ostatecznie otrzymał ją Woldemar Gustaw Adolf von Oheimb (ur.1833r. w Opolu, zm.1914r. w Szczytnikach nad Kaczawą), syn Augusta Ferdinanda i Fanny Martini (ur.1803r., zm.1870r.). W 1894 roku włości w Granicznej Górnej liczyły 261ha, w tym 183ha pól uprawnych, 18ha łąk, 31ha lasów, 10ha nieużytków, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Adolf von Oheimb przebywał przeważnie poza Graniczną. W jego imieniu folwarkiem zarządzali inspektorzy. Z czasem osiadł w innej swej posiadłości w Szczytnikach nad Kaczawą. Z małżeństwa z Aliną Jadwigą hrabianką von Hagen (ur.1841r.) posiadał syna Bolka i sześć córek. Już w 1912 roku Bolko von Oheimb (ur.1875r., zm.1952r.) był wzmiankowany jako właściciel dóbr rycerskich w Granicznej Górnej. Ich powierzchnia wynosiła 261ha, w tym 183ha pól uprawnych, 18ha łąk, 31ha lasów, 10ha nieużytków, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Folwark dzierżawiła po sąsiedzku Frida baronowa von Richthofen z domu von Geyso z Granicznej Dolnej. W księdze adresowej z 1930 roku po raz ostatni wymieniono Bolka von Oheimb. Powierzchnia włości Graniczna Górna nie uległa zmianie. W kolejnych latach przekazał on majątek swej jedynej córce Ruth, zamężna von Arnim (ur.1910r. w Miliczu), która sprzedała dobra. W 1937 roku posiadłość należała do Erziehungsverein Martinshaus z Rogoźnicy Wielkiej koło Strzegomia. Dobra liczyły nadal 261ha.
Graniczna Górna i kamieniołom na Górze Zwycięstwa w I poł. XXw.
Źródło: https://polska-org.pl/3721851,foto.html?idEntity=506119 (dostęp: 25.11.2019r.)
Kamieniołom granitu w Granicznej Górnej około 1900 roku
Źródło: https://polska-org.pl/675199,foto.html?idEntity=523999 (dostęp: 25.11.2019r.)
Pałac w Granicznej Górnej wraz z folwarkiem był już wzmiankowany w 1785 roku. Źródła z 1830 i 1845 roku po raz kolejny potwierdzają istnienie siedziby szlacheckiej w tej części wioski. Obecnie trudno powiedzieć czy rezydencja w Granicznej Górnej przetrwała drugą wojnę światową. Być może w wyniku rozbudowy kamieniołomu została rozebrana już przed 1945 rokiem. Współcześnie kamieniołom zajmuje większość powierzchni dawnej wioski i podczas wizyty na miejscu trudno dowiedzieć się nowych szczegółów.
Historia Granicznej Dolnej
W 1740 roku właścicielem dóbr był Johann Sigismund von Spiller, a w 1756r. do wdowy po nim Christiany Amalii z domu von Niesemeuschel. Od 1765r. majątek znajdował się w rękach Karla Friedricha von Wiese. Graniczna Dolna należała do niego przynajmniej do 1785 roku. W 1830 roku właścicielem dóbr był radca Stuppe, a piętnaście lat później wdowa po nim Pani radczyni Stuppe, z domu Fest. W 1856 roku majątek nabył Ernst Carl Felix baron von Richthofen (ur.1825r., w Brachowie, zm.1892r. w Berlinie), niemiecki prawnik i polityk, młodszy syn starosty Karla von Richthofen z Brachowa (ur.1787r., zm.1841r.) oraz brat Karla Ottona Johannesa Theresiusa von Richthofen (ur.1811r., zm.1888r.). Posiadłością w Granicznej Dolnej przeważnie w jego imieniu zarządzali inspektorzy, m.in. Biedermann (1872, 1876r.). W 1892r. dobra otrzymała w spadku Frida baronowa von Richthofen z domu von Geyso (ur.1844r., zm.1929r. w Brachowie), wdowa po Ernście. Powierzchnia majątku wynosiła 207ha, w tym 175ha pól uprawnych, 16ha łąk, 5ha lasów, 11ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1912 roku posiadłość Graniczna Dolna liczyła 216,8ha, w tym 192,6ha pól uprawnych, 14,3ha łąk, 4,7ha lasów, 1,6ha pastwisk, 0,7ha stawów, 2,9ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Folwarkiem zajmował się inspektor Vogt, wspierany przez jednego asystenta. Po śmierci Fridy baronowej von Richthofen w 1929 roku, dobra należały do jej spadkobierców, a wykonawcą testamentu była baronowa Erna von Richthofen z Brachowa w powiecie jaworskim. W 1937 roku włości znajdowały się w rękach Dorothe von Loesch, z domu baronówny von Richthofen (ur.1877r., zm.1974r.), z Kwietnik w powiecie jaworskim (Blumenau, Kreis Jauer). Gospodarstwem zarządzał landwirt Mark-Friedrich baron von Loesch-Richthofen (ur.1909r., zm.1983r.), syn Dorothe. Posiadłość miała powierzchnię 214,1ha, w tym 188,3ha pól uprawnych, 14,3ha łąk, 4,7ha lasów, 1,6ha pastwisk, 0,7ha stawów, 1,6ha parku, 2,9ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Granicznej Dolnej lata 20. XX wieku, m.in. park i staw.
Źródło: https://polska-org.pl/3503258,foto.html?idEntity=506119 (dostęp; 25.11.2019r.)
Tajemnicza nieistniejąca rezydencja w Granicznej Dolnej mogła liczyć sobie kilkaset lat. Warto przypomnieć, że już w 1785 roku siedzibę określano jako stary pałac otoczony murem i fosą. Obok niej funkcjonował folwark. Po raz kolejny rezydencją wzmiankowano w 1830 i 1845 roku. Niestety nie zachowały się przedwojenne widokówki ze zdjęciami pałacu. Nie wiemy nawet czy siedziba Richthofenów przetrwała drugą wojnę światową, czy została zniszczona dopiero w czasach Polski Ludowej. Do dziś z dawnego majątku przetrwał dziedziniec folwarczny z czterech stron otoczony zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarczymi. Są one własnością prywatną, część jest użytkowana, niektóre niestety zostały opuszczone. Na południe od folwarku rozciąga się dziki zagajnik, pozostałość po dawnym parku i ogrodzie. Być może w nim kiedyś znajdował się pałac. Warto odnotować, że zachodnia część parku ze stawami jest własnością prywatną. Otoczona betonowym ogrodzeniem pozostaje niedostępna dla osób postronnych. Nawet z pewnej odległości widać jednak, iż jest to bardzo zadbany obszar.
Park i folwark w Granicznej Dolnej współcześnie
Graniczna położona jest ponad 20 kilometrów na północ od Świdnicy. Z miasta powiatowego najkrótszy dojazd drogami wojewódzkimi nr 382 i 374 do Strzegomia, skąd ulica Władysława Sikorskiego prowadzi prosto do Granicznej. Dawna Graniczna Dolna to południowa część wioski. Park i folwark (zabudowania nr 10) znajdują się przy rozwidleniu dróg do Goczałkowa i Goczałkowa Górnego. Dawny Goczałków Górny, a właściwie to co z niego zostało położony jest bardziej na północ, w pobliżu linii kolejowej łączącej Strzegom i Goczałków.
Damian Dąbrowski,
Listopad 2019r.