Powiat ząbkowicki, gmina Kamieniec Ząbkowicki
(nazwa niemiecka: Neuhaus, Kreis Münsterberg, od 1932r. Kreis Frankenstein)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1416r. jako Novi Castri. Pierwotna nazwa wzięła się od zamku wzniesionego znacznie wcześniej, prawdopodobnie w drugiej połowie XIII wieku. W 1295r. warownią zarządzał kasztelan Piotr z Lubna (Liebenau). Zamek należał do 1416r. do władców z ziębickiej linii Piastów. Książęta Jan i Henryk sprzedali twierdzę wraz z leżącą przy niej osadą Wacławowi, biskupowi wrocławskiemu. Kilka lat później w czasie wojen husyckich zamek zajęli rycerze-rozbójnicy. W 1440r. warownia (Burg Neuhaus) należała do Siegmund von Reichenau. W tymże roku zajął ją Hinko Kruschina, były starosta księstwa świdnicko-jaworskiego. Ponieważ Hinko również dopuszczał się rozbojów w 1443r. oddziały mieszczan wrocławskich i księcia Wilhelma opawskiego po raz kolejny zaatakowały zamek. Twierdza została zdobyta i spustoszona. Zamek w Chałupkach jednak wyjątkowo przyciągał rabusiów i do końca XV wieku stawał się siedzibą kolejnych band rozbójników. Kres ich działalności położyła interwencja biskupa wrocławskiego Jan Thurzo w 1509r. Biskup wrocławski nie poprzestał na zdobyciu twierdzy, lecz postanowił ją ostatecznie zniszczyć. W związku z tym w 1514r. wydał miastu Paczków zgodę na pozyskiwanie kamienia ze wzgórza zamkowego. Oznaczało to szybki zanik budowli, której resztki rozebrano ostatecznie w 1832r. Pozbawione zamku dobra lenne należały w dalszym ciągu do biskupów wrocławskich. Około 1595r. właścicielami majątku została rodzina von Schaffgotsch. W połowie XVII wieku właścicielem dóbr obejmujących Chałupki był hrabia von Tattenbach. Następnie w drugiej połowie osiemnastego stulecia włości należały do rodziny von Maltitz. Około 1814r. dobra powróciły do rodziny von Schaffgotsch. Ich właścicielem został Friedrich Gotthard von Schaffgotsch. Friedrich Gotthard von Schaffgotsch wzmiankowany był jako posiadacz dóbr w Chałupkach jeszcze w 1845r. Po jego śmierci w latach pięćdziesiątych włości otrzymała w spadku hrabina Maria Hedwiga von Schaffgotsch (ur.1805r., zm1875r.), od 1827r. małżonka Johanna Nepomuka Ludwiga Antona Jozefa hrabiego Herbuval von Chamerè (ur.1798r., zm.1873r.). Kolejnym właścicielem dóbr został ich trzeci syn Johann Nepomuk Anton Graf von Herbuval-Chamerè (ur.1834r., zm.1895r.), od 1864r. małżonek hrabiny Theresii von Schlabrendorff z Grochowa (Grochau) (ur. 1847r., zmarłej w Trzebieszowicach w 1898r.). W 1886r. majątek w Chałupkach liczył 475ha, w tym 272ha pól uprawnych, 51ha łąk, 140ha lasów, 12ha parku, dróg i podwórzy. Gospodarstwem zarządzał generalny dyrektor Janus ze Stolca (in Stolz). Hrabia Johann Nepomuk Anton von Herbuval-Chamerè utworzył z posiadanych włości majorat, który odziedziczył jego najstarszy syn hrabia Johann Felix von Herbuval - Chamerè (ur.1868r, we Wrocławiu., zm.1936r., w Berlinie). W 1909r. hrabia Johann Felix ożenił się z hrabiną Irmą Karatsonyi (ur.1883r., zm.1920r.). W tymże roku powierzchnia majątku w Chałupkach wynosiła 482ha, w tym 267ha pól uprawnych, 89ha łąk, 1,5ha pastwisk, 105,4ha lasów, 1,3ha stawów, 17,8ha parku, dróg i podwórzy. Gospodarstwem zarządzał, inspektor Barsch podlegający Kuschelowi ze Stolca. Trzy lata po śmierci pierwszej żony, w 1923r. hrabia Johann Felix ożenił się ponownie. Jego wybranką była Anna Langlotz (ur.1897r., zm.1972r.). W 1936r. posiadłości odziedziczył syn Johanna Felixa z pierwszego małżeństwa hrabia Johanna M. Stanislaus von Herbuval- Chamerè (ur.1910r. w Stolcu, zm. w 1940r. w Budapeszcie). Poza Chałupkami należały do niego również majątki Służejów (Schlause) i Rososznica (Olbersdorf). W 1937r. posiadłość w Chałupkach liczyła 466ha, w tym 275ha pól uprawnych, 48,5ha łąk, 16ha pastwisk, 107,4ha lasów, 1,3ha stawów, 17,8ha gospodarstwa (z tego 315ha dzierżawił Fritz Kramer). Po drugiej wojnie światowej dobra przejęło państwo polskie.
Pozostałości zamku
Zamek Neuhaus znajdował się na południe od zabudowań wsi Chałupki. Nad podmokłymi łąkami zalewanymi przez Nysę Kłodzką góruje ziemny kopiec o wymiarach około 60 na 100 metrów. Na nim zapewne wznosiła się twierdza. Brak materiałów ikonograficznych i niedostateczne badania archeologiczne nie pozwalają dokładnie odtworzyć wyglądu budowli. Prawdopodobnie zamek składał się z cylindrycznej wieży i dziedzińca otoczonego murem obwodowym. Założenie dodatkowo umacniała zachowana do dziś fosa i wał ziemny. Obecnie pozostał po nim owalny kopiec o wymiarach 60x100 m, otoczony wałem i fosą.
Po zniszczeniu średniowiecznego zamku w Chałupkach w XVI wieku wybudowano renesansowy dwór, będący siedzibą zarządców i właścicieli tutejszych dóbr. Budowla ta w niejasnych okolicznościach została zniszczona w połowie XIX wieku. Musiała istnieć jeszcze w 1827r., kiedy to właśnie w Chałupkach odbył się ślub hrabiego Johanna Nepomuka Ludwiga von Herbuval- Chamerè z hrabianką Marią Hedwigą von Schaffgotsch. Być może budynek zburzono w trakcie prac które prowadzono w 1832r. Wtedy to między innymi zniszczono resztki średniowiecznej warowni i wyrównano częściowo teren. Obecnie śladami po majątku w Chałupkach są park i folwark. Wśród zabudowań folwarcznych wyróżniają się neogotyckie budynki gospodarcze z lat 1866-1868.
Zabytki w Chałupkach
Do rejestru zabytków w Chałupkach wpisano park zamkowy (27.12.1983r., nr rej.: 968/WŁ) oraz zespół młyna, nr 7 (25.06.1990r., nr rej.: 1310/WŁ): młyn i dom.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Chałupek jest mało realny. W miejscowości zatrzymują się rzadko kursujące autobusy PKS z Paczkowa i Strzelina. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Prądy, następnie DK46 w stronę Kłodzka. Z trasy tej należy zjechać do Paczkowa. Z Paczkowa najlepiej wyjechać DK382 (ul. Armii Krajowej). Za miastem trzeba skręcić w lewo w DK395 w kierunku Ziębic. Trasa ta prowadzi przez Chałupki. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 160km. Zamek w Chałupkach położony był na prawo od obecnej drogi krajowej nr 395. Nieco dalej znajdują się zachowane zabudowania folwarczne. Samochód można zaparkować przy bocznej drodze, obok zamkowego parku.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2013 r.
