Powiat oświęcimski, gmina Osiek
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o Osieku pochodzi z 1278 r. Miejscowość należała do księstwa cieszyńskiego, a następnie do wydzielonego z niego księstwa oświęcimskiego. Wioska prawdopodobnie wchodziła w skład majątków książęcych. W 1457 r. właścicielem Osieku został król polski Kazimierz Jagiellończyk, który odkupił ziemię oświęcimską od księcia Jana IV. Królowie z dynastii Jagiellonów zastawiali dobra w Osieku licznym pożyczkodawcom, w 1504 r. jeden z nich, Baltazar Dębowski, herbu Kornicz, został ich właścicielem. Po 1515 r. wielokrotnie sprzedawany majątek należał do różnych rodzin mieszczan krakowskich. W 1568 r. właścicielami Osieku zostali Porębscy. W ich rękach miejscowość pozostawała ponad wiek, po czym w formie spadku trafiła do Nielepców herbu Prus. Później odziedziczyli ją Szembekowie i Braniccy. W 1784 r. Franciszek Ksawery Branicki sprzedał posiadłość pochodzącemu ze Śląska, baronowi Karolowi Wacławowi Larischowi. Majątek należał następnie do Karola Józefa, syn Karola Wacława Larischa. W 1869 r. właścicielem dóbr osieckich został Stanisław Dunin Borkowski. Po śmierci Dunina Borkowskiego, jego krewni w 1885 r. sprzedali Osiek Oskarowi von Rudziński (1857-1919). W posiadaniu rodziny Rudzińskich majątek pozostał do czasu niesłusznej nacjonalizacji po drugiej wojnie światowej. W Polsce Ludowej pałac początkowo przekazano Polskiej Akademii Umiejętności. Następnie budynek przeznaczono na biura Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej, który utworzono na ziemiach należących do Rudzińskich. W latach 90-tych XX w. zakład opuścił dawną rezydencję, a w budynku urządzono mieszkania komunalne. Działania te przyspieszyły dewastację zabytku. Jednocześnie w tym czasie wnuk Oskara Rudzińskiego, Maciej, pełniący funkcję wiceprezesa Polskiego Towarzystwa Ziemiańskiego prowadził w sądach batalię o odzyskanie zajętego majątku. Ostatecznie w 2001 r. wojewoda małopolski Ryszard Masłowski podjął decyzję o zwrocie pałacu rodzinie przedwojennego właściciela. Obecnie wymagający remontu zabytek należy do Macieja Rudzińskiego. Budynek można zobaczyć tylko z zewnątrz.
W XVI w. w czasach Porębskich znajdował się w Osieku zamek. Pod koniec osiemnastego stulecia Karol Wacław Larisch ufundował w miejscowości klasycystyczny pałac, przekształcony na zlecenie jego syna w latach 30-tych XIX wieku w nietypowym, orientalnym stylu. Do dziś nie udało się ostatecznie ustalić autora projektu przebudowy, według różnych wersji był nim Franciszek Maria Lancii, lub Adam Idźkowski. Budynek murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, dwukondygnacjowy, nakryty niskim dwuspadowym dachem. Fasada szesnastoosiowa, asymetryczna, z dwoma ryzalitami, w jednym z nich główne wejście do budynku, poprzedzone schodami. Po bokach elewacji tylnej dwie niższe dobudówki. Elewacje proste, bez ozdobnych detali. Z zewnątrz orientalny charakter budynkowi nadają okna o nietypowym wykroju, arkadowe attyki oraz czworoboczna wieża nakryta cebulastym hełmem. Efektowne były przede wszystkim wnętrza pałacu, ozdobione sztukateriami i drewnianymi boazeriami w stylu mauretańskim. Obecnie nie udostępniane do zwiedzania, wymagają działań konserwatorskich. Pałac otacza rozległy park krajobrazowy, z przewagą drzewostanu liściastego.
Do rejestru zabytków sztuki w Osieku wpisano: drewniany kościół parafialny p.w. św. Andrzeja Apostoła (26.03.1968 r., nr rej.: A-1 i 19.04.1978 r., nr rej.: A-292/78) oraz zespół pałacowy (17.11.1972 r., nr rej.: A-389; 27.02.1978 r. i ponownie 7.07.1997 r., nr rej.: A-278/78) w skład którego wchodzą: pałac, oficyna „Kasztel”, oficyna „Dom Sędziego”, oficyna „Ogrody” i park.
Informacje praktyczne i dojazd:
Do Osieku można dotachać autobusami PKS między innymi z Oświęcimia i Kęt. Z Katowic zdecydowanie łatwiej dotrzeć do Oświęcimia niż Kęt, dlatego polecam pierwszy wariant. Niestety od kilku lat pociągi na trasie Katowice – Oświęcim kursują coraz rzadziej. Podróżującym własnym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 44 do Oświęcimia, dalej DK 948 w stronę Kęty i DK 949 w kierunku Polanki Wielkiej. Dawny folwark i zespół pałacowo – parkowy w Osieku znajdują się na lewo od tej ostatniej trasy. Odległość: w jedną stronę nieco ponad 60 km. Na miejscu samochód można zostawić w bocznej ulicy, przy budynkach należących do Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej.
Damian Dąbrowski,
Październik 2010 r.
