Głogówek

Powiat prudnicki, miasto

(nazwa niemiecka: Oberglogau, Kreis Neustadt O.S.)

Rys historyczny i stan obecny:

Pierwsze informacje o Głogówku pochodzą z początku XIII w. Miejscowość należąca do Piastów opolskich zaczęła się szybko rozwijać pod panowaniem księcia Władysława (lata 1246-1280/81). W 1264 r. wspomniany książę sprowadził do Głogówka zakon franciszkanów,  a w 1275 r. nadał osadzie prawa miejskie. Z jego postacią można również wiązać powstanie pierwszego zamku w Głogówku oraz ufundowanie kościoła parafialnego p.w. św. Bartłomieja, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1284 r. Możliwe, że w tym czasie powstała również kasztelania głogówecka, jednak pierwszy kasztelan Michał Wilczyc pojawia się w dokumentach dopiero w latach 1297-1301. Po śmierci księcia Władysława księstwo opolsko-raciborskie zostało podzielone pomiędzy jego czterech synów. Głogówek znalazł się pod panowaniem Bolka I (zm. 1313 r.) zarządzającego dzielnicą opolską. Następnie miasto otrzymał jego pierworodny syn Bolesław (zm. 1362-65) książę niemodliński. Po wygaśnięciu linii Piastów niemodlińskich w 1382 r. Głogówek powrócił pod władzę książąt opolskich. Początkowo miejscowość należała do Władysława II (zm. 1401 r.), następnie do jego bratanka Bolka IV (zm. 1437 r.). Po śmierci Bolka IV miasto odziedziczył syn zmarłego Bolko V (zm. 1460 r.). Wybrał on Głogówek na swoją rezydencję. Panowanie tego władcy to szczyt znaczenia miejscowości w średniowieczu. W tym czasie zapewne rozbudowano pierwszy zamek, składający się pierwotnie z wieży i budynku mieszkalnego, otoczonych murem i fosą. Po Bolku V wszystkie posiadłości przejął jego brat Mikołaj I opolski. Pod koniec XV w. Głogówek krótko podlegał Zygmuntowi Jagiellończykowi, a następnie Kazimierzowi II księciu cieszyńskiemu, by około 1510 r. powrócić do władców Opola. Po śmierci Jana II Dobrego, ostatniego z Piastów opolskich jego księstwo przechodzi pod panowanie Habsburgów. Od 1533 r. miasto dzierżawi ród von Zeidlitz, a od 1561 r. Oppersdorffowie. Twórcą potęgi tego rodu był Jan I von Oppersdorff (1514-1584), dowódca wojskowy, doradca cesarzy, starosta księstwa opolsko-raciborskiego w latach 1556-68, właściciel państwa Častalovice w Czechach, który od Habsburgów otrzymał w lenno państwa Koźle i Głogówek. W latach 1561-71 Jan I rozebrał średniowieczną piastowską warownię i w jej miejscu wniósł trzyskrzydłową rezydencję, obecny Zamek Górny. Po jego bezpotomnej śmierci następuje podział ogromnego majątku. W jego wyniku Głogówek przejął bratanek zmarłego Jerzy II Maksymilian von Oppersdorff (1550-1606), który w 1593 r. ostatecznie zakupił miasto. Jerzy II pozostawał blisko związany z Habsburgami, należał do  rady cesarskiej, w latach 1591-1606 był starostą księstwa opolsko-raciborskiego. W latach 1584-1606 kontynuował prace budowlane na głogóweckim zamku, nadbudowując skrzydło zachodnie o dodatkową kondygnację oraz wznosząc cztery narożne wieże. W 1606 r. Głogówek odziedziczył najmłodszy syn Jerzego II, Rudolf (1597-1620), który w 1617 r. odsprzedał go najstarszemu bratu Jerzemu III (1588-1651). Jerzy III należał do najwybitniejszych przedstawicieli rodu, był członkiem rady cesarskiej i członkiem rady królów polskich, w latach 1622-42 starostą księstwa głogowskiego, a w latach 1633-42 landwójtem Łużyc. W 1626 r. otrzymał tytuł hrabiego Rzeszy. Powiększył rodzinne posiadłości o państwa Frýdek (1636 r.) i Racibórz (1642 r.). W 1642 r. przekształcił swoje głogóweckie dobra w majorat. Za jego rządów dokończono w Głogówku budowę zamku Dolnego, przy którym pracę rozpoczęto już w 1606 r. Do trzech skrzydeł zamku górnego dobudowano, w miejscu dawnego przedzamcza, kolejne trzy skrzydła tworząc nieregularny czworobok, zbudowano krużganki, bramę wjazdową i kaplicę. W 1643 r. rezydencja Oppersdorffów została spustoszona przez wojska szwedzkie. Zamek został szybko odbudowany ze zniszczeń i w 1655 r. gościł przebywającego na wygnaniu króla polskiego Jana Kazimierza. W tym czasie dobrami zarządzał syn Jerzego III, Franciszek Euzebiusz I (1623-1691). Kontynuował on pro habsburską linię polityczną przodków, był członkiem rady cesarskiej, pułkownikiem, a w latach 1656-1691 starostą księstwa opolsko-raciborskiego. Za jego rządów (lata 1671-72) przebudowano budynek bramy i ozdobiono go pięknym późnorenesansowym portalem. W 1691 r. majątki ojca odziedziczył Jan Jerzy IV (1649-1693), tajny radca dworu cesarskiego, w latach 1691-93 starosta księstwa opolsko-raciborskiego. Po nim IV ordynatem został brat Franciszek Euzebiusz II Juliusz (1650-1714), ostatni męski potomek głównej linii Oppersdorffów, właściciel państw Frýdek i Racibórz, pułkownik i tajny radca cesarski, sędzia ziemski księstwa opolsko-raciborskiego. Po jego śmierci majorat głogówecki przejął Jerzy V Fryderyk (1653-1743) z morawskiej linii rodu. Był on komornikiem cesarskim, tajnym radcą dworu, starostą Brna, od 1719 r. właścicielem państwa Dřevohostice. Po nim wszystkie majątki odziedziczył bratanek Henryk Ferdynand (1711-1781). W jego czasach zamek przekształcono w stylu barokowym, rozbudowano skrzydło południowe, a ściany zamkowej kaplicy ozdobiły freski Sebastiniego. Następnie majorat głogówecki trafił w ręce Józefa Wacława Franciszka Antoniego Jana Nepomucena (1724-1785) z czeskiej linii Oppersdorffów. Ósmym ordynatem został jego wnuk Franciszek Joachim Wacław (1778-1818). W 1800 r. pożar zniszczył część zamku w Głogówku. W 1806 r. w odnowionych wnętrzach Franciszek von Oppersdorff gościł Ludwika van Beethovena, który zadedykował mu swoją V symfonię c-moll. Majorat Głogówek odziedziczył najstarszy syn Franciszka Edward Jerzy Maria (1800-1889), w latach 1871-73 poseł do Reichstagu. W połowie XIX w. pod kierownictwem architekta Glücka przeprowadził on neogotycką przebudowę zamku, przekształcił również otaczający rezydencję park w stylu angielskim. W 1889 r. dziesiątym ordynatem został wnuk Edwarda Jan Baptysta Jerzy Anna Klemens Edward Karol Antoni Archibald (1866-1948), żonaty z Dorotą Leontyną Marią księżną Radziwiłł. Jan Baptysta związany blisko z polską arystokracją i znany z propolskich sympatii miał sporo problemów z władzami lokalnymi po przeprowadzonym w 1921 r. plebiscycie. Ostatecznie w 1930 r. przekazał majątki najstarszemu synowi Wilhelmowi Karolowi Janowi Jerzemu Maciejowi Edwardowi Antoniemu (ur. 1896 r.). Jedenasty ordynat Wilhelm von Oppersdorff w 1935 r. rozwiązał majorat. W zamku w Głogówku pozostał z rodziną do 1945 r., kiedy to wyjechał przed naciągającą Armią Czerwoną. Fotografie sprzed drugiej wojny światowej wskazują, że zamek już w czasach ostatnich Oppersdorffów zaczął podupadać. W czasie działań wojennych budynek specjalnie nie ucierpiał, ale później zaczęły się dla niego ciężkie czasy. Ogrom obiektu wyraźnie przerastał miejscowe władze. W budynku przeprowadzano prace konserwatorskie i bieżące remonty, niektóre bardzo nieprzemyślane (żelbetowe stropy, lastrykowe schody). W zamku urządzono siedzibę muzeum monograficznego malarza Jana Cybisa, ponad to funkcjonowały w nim sklepy, biura i magazyny. Z biegiem lat nieprawidłowo zagospodarowana dawna rezydencja Oppersdorffów zaczęła zmieniać się w ruinę. Sytuacja nie zmieniła się po 1989 r., kiedy to władze samorządowe, do których należał zabytek, nie potrafiły się zdecydować na jego sprzedaż, chociaż nie miały środków na niezbędne remonty. Wreszcie w 2005 r. zamek w Głogówku został sprzedany prywatnemu inwestorowi, który miał urządzić w nim centrum hotelowo-konferencyjne. Niestety mijają lata i wydaje się to coraz to mniej realne, do podobnego wniosku doszły władze Głogówka i podjęły działania prawne zmierzając do odzyskania zabytku.

Aktualizacja:

Po wieloletnim procesie samorząd Głogówka w 2013 roku odzyskał zamek od nierzetelnego inwestora. W kolejnym roku dzięki otrzymanemu dofinansowaniu z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego wymieniono najbardziej uszkodzone fragmenty zadaszenia zabytku.

Poniższa galeria przedstawia stan zamku i jego wnętrz w 2013 roku. Ostatnie zdjęcie pochodzi z sierpnia 2014 roku.

Zamek

Renesansowo-barokowy zamek, z elementami neogotyckimi z XIX w., usytuowany na wzniesieniu, powiązany z obwodem murów miejskich, murowany z kamienia i cegły, potynkowany. Składa się z trzyskrzydłowego Zamku Górnego oraz połączonego z nim od północy trzyskrzydłowego Zamku Dolnego. Skrzydła Zamku Górnego trzykondygnacyjne, wzniesione na dwóch kondygnacjach piwnic, nakryte dachami siodłowymi. W narożnikach cztery pięciokondygnacyjne wieże z barokowymi hełmami, wieża północna z  krenelażem z XIX w. W elewacjach zewnętrznych ryzality. Elewacje od strony dziedzińca: skrzydła zachodniego (środkowego) siedmioosiowa, południowego pięcioosiowa, północnego ośmioosiowa. Przyziemia boniowane, okna w obramieniach uszatych, na piętrze z falistymi nad –  i podokiennikami, pomiędzy drugą a trzecią kondygnacją wydatny gzyms. Na osi wszystkich elewacji od strony dziedzińca wejścia z kamiennymi portalami z 1671 r. Elewacje zewnętrzne zdobiła częściowo zachowana dekoracja sgraffitowa. Układ wnętrz jednotraktowy, w części pomieszczeń zachowane sklepienia kolebkowe z lunetami i kolebkowo-krzyżowe. Powstały w kilku fazach budowy Zamek Dolny, dwukondygnacjowy, nakryty dachami siodłowymi. Skrzydło północne od strony dziedzińca trzynastoosiowe z sześciołukową arkadą w przyziemiu i zamurowanym krużgankiem pierwszej kondygnacji, w skrajnej wschodniej osi przejazd sklepiony kolebkowo-krzyżowo. Elewacje podobnie jak w zamku górnym zdobią fragmenty dekoracji sgraffitowej i okna w obramieniach uszatych z nad – i podokiennikami. W elewacji zewnętrznej nowsze skośne szkarpy, od wschodu renesansowy szczyt ze spływami, zwieńczony sterczyną. Wnętrza dwutraktowe, na parterze w większości sklepione kolebkowo, na piętrze stropy belkowane. Skrzydło wschodnie (frontowe) z dziewięcioosiową elewacją od strony dziedzińca i centralnie umieszczoną bramą przejazdową, ponad którą ośmioboczna wieża zegarowa. W narożniku południowo- wschodnim baszta mieszcząca dawniej bibliotekę. Obok baszty kaplica występująca w formie ryzalitu od południa. Kaplica prostokątna, salowa, nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami, ozdobiona polichromią wykonaną przez Franciszka Sebastiniego. Przejazd zamknięty łukiem spłaszczonym, z późnorenesansowym portalem z ozdobnym dwustrefowym zwieńczeniem. Szczyt o podziałach pilastrowych i gzymsowych, ujęty spływami i sterczynami, z umieszczoną na górze figurą Matki Boskiej z dzieciątkiem i datą 1668 r., niżej figury śś. Kandyda i Karola Boromeusza oraz trzy owalne kartusze herbowe. W niszach po bokach postacie śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, po lewej stronie płaskorzeźba Michała Archanioła. Wnętrza skrzydła wschodniego jednotraktowe, pomieszczenia sklepione kolebkowo i kolebkowo z lunetami. Skrzydło południowe od dziedzińca jedenastoosiowe, w części wschodniej jednotraktowe, od zachodu dwutraktowe. Skrzydło ozdabiają okna w obramieniach uszatych i szczyt w zachodniej elewacji. Przez wiele lat można było swobodnie wejść na dziedziniec zamku i zobaczyć część jego wnętrz. Obecnie budynek został zamknięty i oglądać można tylko zewnętrzne elewacje. Od północy i zachodu do zamku przylega park krajobrazowy założony w XVII w. w miejscu starszych fortyfikacji ziemnych, przekształcony w czasach późniejszych. Zachowany gazon ujęty szpalerem drzew oraz część dawnych alei i osi widokowych, liczne okazy starodrzewu.

Zamek został wpisany do rejestru zabytków sztuki 16.08.1954 r. pod nr 116/54, park do rejestru wpisano kilkadziesiąt lat później, jako park miejski – dnia 09.01.1989 r. nr rej.: 201/88/89.

Podczas wizyty w Głogówku warto również zwiedzić:

Kościół parafialny p.w. św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1284 r., obecny gotycki wzniesiony około 1380 r., przebudowany w stylu barokowym w latach 1776-81 z dobudowaniem dwóch wież od zachodu. Wewnątrz zachowany bogaty wystrój i wyposażenie, szczególnie warte uwagi są freski Franciszka Sebastiniego, dekoracje stiukowe Jana Schuberta oraz niestety na co dzień niedostępna kaplica Oppersdorffów.

Kościół i klasztor franciszkański. Początki klasztoru sięgają 1264 r.. Budynki zniszczone przez husytów w 1428 r., odbudowano po 1486 r. Zakon został ponownie wygnany z Głogówka w czasach reformacji, powrócił do miasta około 1628 r. W latach następnych odbudowano klasztor i powiększono kościół, w którym wzniesiono Domek Loretański. Kolejne przebudowy i ponowne wyposażenie kościoła nastąpiły w latach 70-tych XVIII w., z udziałem Franciszka Sebastiniego i Jana Schuberta.

Kościół szpitalny św. Mikołaja. Wzmiankowany w 1385 r., pierwotnie drewniany, obecny barokowy wzniesiony w 1773 r. Wewnątrz późnobarokowe wyposażenie. Do kościoła przylega dwukondygnacyjny budynek dawnego szpitala.

Kościół cmentarny p.w. Świętego Krzyża, zbudowany w 1705 r., odnowiony w 1925 r., konstrukcji szachulcowej, bez wieżowy, z trzybocznie zamkniętym prezbiterium od strony południowej. Wewnątrz wyposażenie z XVII-XVIII w.

Kaplica p.w. NMP „Na Glinianej Górce”. Pierwotnie drewniana zbudowana w 1614 r. Obecna barokowa wzniesiona z fundacji Henryka von Oppersdorffa w 1781 r. Wewnątrz polichromia wykonana przez Franciszka Sebastiniego.

Kaplica Grobu Pańskiego. Usytuowana przy zamku, pierwotnie wzniesiona w 1634 r., istniejąca do dziś zbudowana w 1714 r., przekształcona w 1822 r. Składa się z dwóch pomieszczeń sklepionych żaglasto. Pierwsze stanowi przedsionek, z którego niskie przejście prowadzi do drugiego będącego komorą grobową. W niej barokowa figura Chrystusa w grobie.

Ratusz. Wzmiankowany w 1359 r. Obecny późnorenesansowy wzniesiony w 1608 r., przekształcony w XIX i XX w. Korpus prostokątny, dwukondygnacyjny, nakryty dachem siodłowym, z pięciokondygnacyjną wieżą. Elewacje bogato zdobione, m.in. w niszach figury św. Jana Nepomucena i św. Floriana.

Kamienice. Zachowane liczne domy mieszkalne z XVII-XIX w. Najciekawsze kamienice przy rynku (nr 2-8, 14-16, 18-20, 30, 31, 33, 34, 38-40). Inne warte zobaczenia budynki zlokalizowane są przy ulicach: Głubczyckiej, Kościuszki, Kościelnej, Mickiewicza, Pasternaka i Piastowskiej.

Pozostałości murów miejskich z XIV-XV w., w części rozebranych w XIX w. Zachowana brama Zamkowa, zbudowana w stylu barokowym około 1700 r., przebudowana w 1937 r. Niedaleko bramy kwadratowa gotycka wieża, nadbudowana w XVI/XVII w. Obecnie mieści się w niej muzeum miejskie.

Wieża wodna. Zbudowana w 1597 r., kwadratowa, murowana z cegły, sześciokondygnacjowa, nieużytkowana.

Informacje praktyczne i dojazd:

Do Głogówka można bardzo łatwo dotrzeć komunikacją publiczną. W mieście znajduje się stacja kolejowa na trasie Kędzierzyn-Koźle – Nysa. Do samego Kędzierzyna często kursują pociągi z Gliwic. Wybierającym podróż samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 do węzła Pławniowice, a dalej DK 40 w kierunku Prudnika. Trasa ta prowadzi przez środek Głogówka, który niestety nie ma obwodnicy. Odległość: w jedną stronę około 68 km. W mieście można zaparkować samochód na rynku, bardzo blisko zamku.

Damian Dąbrowski,

Marzec 2010 r.