Powiat lubiński, gmina Ścinawa
(nazwa niemiecka Groβendorf, Kreis Steinau, od 1932r. Kreis Wohlau)
Zabytki w Dłużycach
Do rejestru zabytków w Dłużycach zostały wpisane: kościół parafialny p.w. Chrystusa Króla (nr rej.: 1536/491 z 23.02.1959r.), dwór (nr rej.: 2837/1761 z 11.07.1966r.), park (nr rej.: 2838/541/L z 19.06.1979r.). Wpis do rejestru zabytków nie zapobiegł rozbiórce dworu, która miała miejsce w ostatnich latach. Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. kolejne zabudowania zespołu dworskiego (nr 41a): czworak, oranżeria, budynek mieszkalny, czworak, spichlerz, dwie obory, stodoła, trzy bramy wjazdowe na folwark, ruina altany.
Miejscowość wzmiankowano w 1209 i 1372 roku jako Grotindorf, a w 1446 roku pod nazwą Grossendorf. Już w XVI wieku majątek w Dłużycach należał do linii rodu von Canitz z pobliskiego Dziewina. Aż do 1945 roku dobra w Dłużycach i Dziewinie często należały do tych samych właścicieli. Losy majątków rozeszły się na początku XVII wieku, kiedy to Dłużyce znalazły się w rękach rodu von Uchtritz. W połowie kolejnego stulecia zadłużony majątek nabył na licytacji Ludwig Wilhelm von Münchow (ur.1709r., zm.1753r.), od 1741r.posiadający tytuł hrabiowski, pruski minister do spraw Śląska. Po jego śmierci włości odziedziczył brat pułkownik von Münchow. Kolejną właścicielką Dłużyc została wdowa po pułkowniku. Pod koniec XVIII wieku sprzedała ona dobra obejmujące rezydencję oraz trzy folwarki Hansowi Casparowi hrabiemu von Schweinitz und Krain baronowi zu Kauder (ur.1725r.). Nie posiadający potomków Hans Caspar w 1798 roku ustanowił majorat w Dziewinie, obejmował on między innymi posiadłość w Dłużycach. Po śmierci Hansa Caspara w 1803 roku potwierdzono utworzenie wspomnianego fideikomisu. Jego właścicielem został Hans Julius hrabia von Schweinitz (ur.1794r., zm.1871r.), jeden z synów najstarszego kuzyna Hansa Caspara. Jako część majoratu Dziewin posiadłość w Dłużycach funkcjonowała do końca drugiej wojny światowej. Fideikomis dziedziczyli kolejni członkowie rodu von Schweinitz: Hans Thimotheus Julius Gottlieb (ur.1839r., zm.1879r.), Hans Julius Eberhard (ur.1867r., zm.1921r.) i Erich. Właściciele majoratu mieszkali w rezydencji w Dziewinie. Posiadłość z pałacem w Dłużycach często oddawano w dzierżawę. W 1905 roku dzierżawcą włości liczących 409ha - w tym 303ha pól uprawnych, 40ha łąk, 10ha pastwisk, 39ha lasów, 4ha wody, 13ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków – był rotmistrz Kurt von Portatius. W latach 1930-1937 majątek dzierżawił Friedrich hrabia von Schwenitz und Krain baron von Kauder, właściciel majoratu Jugowa. Powierzchnia dóbr Dłużyce wynosiła 343ha, w tym 275ha pól uprawnych, 23ha łąk, 39ha lasów, 3ha ogrodu, 3ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Fasada pałacu I połowa XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/5692963,foto.html?idEntity=513960 (dostęp: 22.01.2023r.)
Elewacja ogrodowa pałacu w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/4607511,foto.html?idEntity=513960 (dostęp: 22.01.2023r.)
Pierwotny renesansowy dwór obronny o grubości murów sięgającej 110 cm, wzniesiono na wyspie otoczonej fosą. Nad fosą od strony południowej przerzucono most. Do dworu przylegał ogród otoczony kamiennym murem. W XVII wieku rezydencję przekształcono w barokowy pałac. Kolejna przebudowa siedziby miała miejsce za rządów ministra von Münchowa około połowy XVIII wieku. W tym czasie gruntownie przekształcono ogród. Składał się on odtąd z sześciu kwater. Ogród ozdabiała fontanna, posągi umieszczone w niszach i nasypach, kwiaty, krzewy i drzewka umieszczone w donicach. W ogrodzie znajdowała się grota i oranżeria. Był sad, a dwie kwatery wykorzystywano jako ogród warzywny i zielarski. Ostatnie przekształcenia rezydencji miały miejsce na początku XX wieku. Pałac był budynkiem murowanym z kamienia i cegły, na planie zbliżonym do litery „T”, dwukondygnacyjnym, składał się z prostokątnego korpusu i dostawionego do niego skrzydła w formie wydatnego ryzalitu. Budynek nakrywał dach cztero- i dwuspadowy. Główne wejście mieściło się w ryzalicie, akcentował je wmurowany wtórnie portal o kamiennych węgarach i tynkowanym ceglanym łęku sklepiającym. W elewacji północnej znajdował się ryzalit pozorny z dwukondygnacyjną arkadową loggią. Elewacje ozdabiał wydatny gzyms wieńczący, gzyms kordonowy między kondygnacjami, boniowanie naroży, wykonane w XIX wieku opaski wokół okien, fragmenty dekoracji sgraffitowych. Układ wnętrz byt trzytraktowy, z centralną sienią o kształcie zbliżonym do trapezu. Piwnice pałacu przesklepiono kolebkowo, poza tym w dwóch pomieszczeniach parteru znajdowały się sklepienia (lunetowe i kolebkowe z lunetami), a w pozostałych pomieszczeniach pierwotnie wykonano stropy belkowe, zastąpione później przez sufity.
Pałac w latach 60. XX wieku
Źródło: R.M. Łuczyński, Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945-1991, za: https://polska-org.pl/4684890,foto.html?idEntity=513960 (dostęp: 22.01.2023r.)
Po drugiej wojnie światowej majątek znalazł się gestii Państwowego Gospodarstwa Rolnego Ścinawa. W 1959 roku stan pałacu określano jeszcze jako dobry. Tymczasem w latach 60. XX wieku budynek był już niezamieszkany, zrujnowany, ale pod dachem. Użytkownik zwrócił się do konserwatora zabytków o możliwość rozbiórki. W 1969 roku prowadzono pewne prace remontowe. Inwentaryzacja z 1976 roku ukazuje pałac o nieuszkodzonej bryle, stwierdza jednak ubytki dachówki i pojawiające się rysy i pęknięcia w elewacjach. Przygotowano plany adaptacji budynku na gospodę lub bibliotekę. Nic z nich jednak nie wyszło, a jedynym zabezpieczeniem jakie wykonano było zamurowanie otworów przyziemia. Po 1977 roku zawalił się fragment ryzalitu i zniknął portal głównego wejścia. Taki stan obiektu potwierdza inwentaryzacja z 1985 roku. Opracowany rok wcześniej przez BSRPP Biprozet projekt zabezpieczenia także nie został zrealizowany. Mało tego, pałac wykorzystywano jako magazyn materiałów budowlanych. Szybko znikały elementy z drewna i cegły. W 1987 roku właścicielem zabudowań był PGR Lubin. W tym czasie w pałacu nie było już stropów i sklepień. Zdjęcie z 1990 roku ukazuje zdewastowany budynek, za wyjątkiem ryzalitu o nienaruszonych murach obwodowych, nakryty dachem. Prywatyzacja majątku tylko przyspieszyła dewastację. Kolejne zdjęcia pałacu dostępne w Internecie pochodzą z lat 2005-2006. W ciągu kilkunastu lat bez śladu zniknął dach i więźba, ściany poddasza i część murów drugiej kondygnacji. Później wielkie zanikanie nabiera dziwnego przyspieszenia. W 2012 roku z pałacu pozostało wielkie gruzowisko z fragmentami murów obwodowych. Potrzeba naprawdę dużej wiary by uwierzyć, że mury o grubości od 68 do 110 cm zawaliły się nagle w sześć lat. Nie zabrało jej służbom konserwatorskim. W 2014 roku właściciel otrzymał zgodę na rozbiórkę resztek zabytku. W 2020 roku w miejscu pałacu powstawał nowy budynek…
Z otaczającego rezydencję parku i ogrodu pozostały pojedyncze okazy starodrzewu. Dawny folwark również w większości został wyburzony. Majątek otacza mur, utrudniający do niego dostęp.
Ruina pałacu w 2012 roku
Dziękuję Andrzejowi Rąkowskiemu za udostępnienie fotografii rozebranego pałacu
Dłużyce położone są około 20 kilometrów na wschód od Lubina. Z miasta powiatowego dojazd DK36 do Ścinawy i dalej DW292 w kierunku Prochowic. Ta ostatnia trasa prowadzi przez środek Dłużyc. Zespół dworski znajduje się na zachód od DW292, w pobliżu kościoła.
Miejsce, w którym znajdował się pałac:
51.37481086543496, 16.43928589481964
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2023r.
Miejsce po rezydencji i kościół w Dłużycach
