Powiat górowski, gmina Niechlów
(nazwa niemiecka Schüttlau Nieder und Ober, Kreis Guhrau)
Zabytki w Żuchlowie
Do rejestru zabytków w Żuchlowie zostały wpisane: kościół parafialny Zesłania Ducha Świętego, dawniej ewangelicki (nr rej.: A/5830 z 7.05.2012 r.), wiatrak – młyn, nr 21 ( nr rej.: A/3719/1141 z 30.03.1989 r.). Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. zespół folwarczny (nr 12); zespół pałacowo-folwarczny (nr 73): pałac, bramę wjazdową, domy mieszkalne (nr 73 a i c), dwie obory, stajnię, park pałacowy.
Miejscowość wzmiankowano w 1310 roku jako Shuchlow, a w 1340 roku pod nazwą Shutilowe. W 1501 roku jako właściciel dóbr wymieniony był Hans Abschatz z księstwa ziębickiego. Następnie majątek objął jego syn Caspar Abschatz zwany Schüttel. Kolejnymi właścicielami wsi zostali przedstawiciele rodziny von Promnitz: w latach 1538-1540 Hans, w latach 1545-1552 Martin, w 1572 r. Georg. Jeszcze w XVI wieku doszło do podziału wsi na dwa majątki. Po rodzie von Promnitz Górny Żuchlów przejął Hans von Lestwitz (zm. 1593 r.), żonaty z Anną, córką Georga von Frankenberg-Croinpusch. Natomiast właścicielem Dolnego Żuchlowa już wcześniej (przed 1550 r.) został Christoph von Kottwitz z domu Koben. W 1553 r. posiadłość znajdowała się w rękach jego bratanka Georga von Kottwitz. W 1593 r. włości odziedziczył Sebastian von Kottwitz. Dopiero z trzeciego małżeństwa doczekał się on córki Evy, która została dziedziczką majątku. W 1638 r. Evę z domu von Kottwitz poślubił Hans Ernst von Hocke (zm. 1643 r.). W rękach ich potomków dobra pozostały przez ponad 150 lat. W XVII wieku rodzina von Hocke ponownie zjednoczyła Żuchlów. W 1670 roku Hans Ernst von Hocke wzmiankowany był jako właściciel majątku dolnego i górnego. W 1729 roku dobra należały do Hansa Nicolausa von Hocke auf Schellendorf und Alt-Wohlau, deputowanego powiatowego w Górze i pierwszego barona w rodzinie. Z małżeństwa z Anną Elizabeth z domu von Unruh pozostawił on pięciu synów. Dobra Żuchlów Dolny objął Balthasar Nicolaus baron von Hocke, który następnie w 1762 roku przekazał je swojemu synowi Hansowi Christophowi. W 1778 roku po śmierci Hansa Christopha von Hocke posiadłość należała do wdowy po nim Helene Maximiliane z domu von Skrbensky. W 1791 roku w Żuchlowie Dolnym wzmiankowano folwark, szkołę, karczmę, 11 gospodarstw kmieci, 6 wolnych zagrodników, 73 zagrodników omłockowych, 1 chałupnika, wiatrak, 15 innych domostw. W sumie miejscowość liczyła 49 domów i 304 mieszkańców. Właścicielem dóbr był major von Prittwitz. W 1804 roku majątek przeszedł w ręce majora Gottharda Weigharasa von Skrbensky, brata Helene Maximilane. Zmarł on w 1820 roku, a rok później wdowa po nim Charlotte z domu von Kohr sprzedała dobra tajnemu radcy królewskiemu Wolfowi Sylviusowi Leopoldowi von Frankenberg-Ludwigsdorf. Nabył on posiadłość za 76 tysięcy talarów reńskich. Pełnił liczne funkcje w lokalnej pruskiej administracji oraz sądownictwie. Pozostał właścicielem włości do około 1876 roku. W 1830 roku w Żuchlowie Dolnym znajdowały się 54 domy, folwark, ewangelicka szkoła, browar, gorzelnia, 2 wiatraki. W skład wsi wchodziły: Hockenau – folwark, Hundspass – karczma przy trasie Głogów – Góra, Sandhäuser. Miejscowość liczyła 324 mieszkańców, w tym 17 katolików. W 1845 roku w Żuchlowie Dolnym wzmiankowano 62 domy, folwark, 282 mieszkańców, w tym 5 katolików, ewangelicką szkołę, browar, gorzelnię, 2 wiatraki, 3 rzemieślników, 2 handlarzy, hodowlę 1050 owiec merynosów. W 1894 roku posiadłość należała do Pani generałowej Henriette von Frankenberg-Ludwigsdorf. Generalnym pełnomocnikiem był Müller, inspektor oraz porucznik. Następnie rodzina von Frankenberg-Ludwigsdorf założyła specjalną fundację (von Frankenberg-Ludwigsdorfsche Familienstiftung), która posiadała majątek do 1945 roku. W 1912 roku funkcje kuratorów pełnili von Bernuth auf Heinzendorf i dr von Ravenstein starosta z Góry, a administratorem gospodarstwa był inspektor Geppert. Dobra miały powierzchnię 410ha, w tym 305,4ha pól uprawnych, 28ha łąk, 0,8ha pastwisk, 54ha lasów, 2ha parku i ogrodu, 17,9ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1937 roku kuratorami byli von Bernuth auf Heinzendorf i były asesor von Gossler z Kłody Małej, a generalnym pełnomocnikiem inspektor Heinze. Dobra fundacyjne Żuchlów Dolny liczyły 374ha, w tym 287,4ha pól uprawnych, 20ha łąk, 8,8ha pastwisk, 0,8ha wody, 64ha lasu, 3ha parku i ogrodu. Fundacja miała udziały w cukrowni i mleczarni w Górze oraz fabryce krochmalu w Niechlowie. Podstawą gospodarki folwarku stanowił wypas czarnobiałego bydła nizinnego.
Pałac w połowie XIX wieku na litografii z teki Alexandra Dunckera
Rezydencja na widokówce z I połowy XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/759992,foto.html?idEntity=511622 (dostęp: 5.10.2024r.)
Neorenesansowy pałac po 1821 roku ufundował Wolf Sylwius Leopold von Frankenberg-Ludwigsdorf, który znacznie rozbudował majątek w Żuchlowie Dolnym. Budynek murowany na planie prostokąta, podpiwniczony, składa się z parterowej części centralnej oraz dwóch piętrowych bocznych skrzydeł, nakryty dachami dwuspadowymi o niewielkim nachyleniu połaci. Na osi fasady główne wejście poprzedzone tarasem ze schodami. Elewacje skromnie dekorowane gzymsami oraz nadokiennikami. Po 1945 roku majątek przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne. Zabudowania pofolwarczne przez wiele lat należały do PGR Kietlów, jako część Zakładu Rolnego Niechlów. W okresie powojennym zburzono część budynków (np. stodołę, chlewnię, powozownię). Do dziś przetrwała właściwie jedna pierzeja budynków z gospodarstwa składającego się pierwotnie z dwóch majdanów. Park zaniedbany, zarośnięty, o zatartym pierwotnym układzie. W pałacu w 1949 roku urządzono siedmioklasową szkołę podstawową. Placówka edukacyjna na parterze budynku mimo różnych przemian funkcjonowała aż do 1992 roku. Opuszczenie zabytku przez szkołę przyspieszyło proces degradacji budynku. Odtąd pałac miał już kilku prywatnych właścicieli. Część inwestorów prowadziła w rezydencji prace remontowe, jednak za każdym razem były one przerywane i obecnie stan obiektu jest niezadawalający. Z elewacji odpada tynk, a w skutek zalania uszkodzeniu uległy stropy.
Pałac w Żuchlowie Dolnym
Dawny Żuchlów Górny
Jak wspomniano wyżej do wydzielenia majątku Żuchlów Górny doszło w XVI wieku. W siedemnastym stuleciu cała miejscowość została ponownie zjednoczona i należała do rodu von Hocke. W połowie XVIII wieku Hans Nicolaus von Hocke podzielił swoje dobra między kilku synów. W 1781 roku zmarł bezpotomnie baron Christoph Wentzel von Hocke na Żuchlowie Górnym. Dokonał on licznych zapisów na rzecz fundacji charytatywnych, kościoła oraz funduszu szkolnego. W ten sposób rodzina von Hocke przestała być właścicielem posiadłości. Przed 1791 rokiem nabył ją generał baron von Schlichting. W tym czasie w wiosce wzmiankowano pański pałac, folwark, 3 gospodarstwa kmieci, 15 zagrodników, 6 chałupników, wiatrak, 4 inne domostwa. W sumie Żuchlów Górny liczył 31 domów oraz 199 mieszkańców. Następnie dobra należały do rodów von Skrbensky oraz von Frankenberg. W 1830 roku właścicielką posiadłości była wdowa generałowa von Frankenberg. W opisie miejscowości wymieniono 48 domów, folwark we wsi, 272 mieszkańców, w tym 2 katolików, browar, gorzelnię, młyn wodny, dwa wiatraki oraz drugi folwark wchodzący w skład włości - Waldvorwerk. W 1843 roku majątek za 74250 talarów reńskich nabył baron von der Reck. W 1845 roku w Żuchlowie Górnym wzmiankowano 50 domów, pałac z folwarkiem, 412 mieszkańców, w tym 25 katolików, 2 wiatraki, browar, gorzelnię, hodowlę owiec merynosów oraz folwark Waldvorwerk. W 1853 roku właścicielem posiadłości został szambelan królewski Otto Karl Ludwig von Mitzlaff. W jego rękach dobra pozostały przynajmniej do 1866. Przed 1872 rokiem włości przeszły na Panią Bogumille baronową von Stockmar, z domu von Schmidthals z Berlina, którą wzmiankowano w Żuchlowie Górnym do 1886 roku. W 1888 roku włości nabył kapitan rezerwy Hans Nitschke. W rękach jego rodziny posiadłość pozostała do 1945 roku. W księdze adresowej z 1937 roku wymieniono rolnika Georga NItschke. Dobra rycerskie Górny Żuchlów z folwarkiem Heidehäuser miały powierzchnię 419,65ha, w tym 273,15ha pól, 22ha łąk, 27ha pastwisk, 57,25ha lasu, 7,7ha wody, 1ha parku, 2ha ogrodu, 29,55ha dróg, podwórzy gospodarczych oraz innych użytków. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli rodowego bydła czerwonego, prowadziło sprzedaż buhajów oraz wołów pociągowych. Na folwarku hodowano także merynosy ras mięsnych.
Pałac w połowie XIX wieku na litografii z teki Alexandra Dunckera
Rezydencja na widokówce z I połowy XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/5661950,foto.html?idEntity=5441112 (dostęp: 5.10.2024 r.)
Ruiny pałacu w latach 60. XX wieku. Źródło: Karta ewidencyjna z 1965 roku. Za stroną: https://nid.pl/
Pałac w Żuchlowie Górnym został zbudowano w 1806 roku na starszych piwnicach. Był to budynek klasycystyczny, dwukondygnacyjny, założony na planie litery „U”. Elewacje pałacu były bogato zdobione detalami architektonicznymi (opaski, gzymsy, fryzy, lizeny). Rezydencja przetrwała II wojnę światową bez szkód. Po 1945 roku w majątku nie utworzono Państwowego Gospodarstwa Rolnego, lecz grunty i zabudowania rozparcelowano między rolników indywidualnych. W rezultacie pałac już od 1945 roku nie był użytkowany, lecz dewastowany i rozkradany. Kiedy więc w latach 60. XX wieku analizowano możliwość urządzenia w budynku szkoły okazało się, że nie posiada on już stolarki okiennej, części dachu oraz stropów, wnętrza są pełne gruzu, a ze ścian odpada tynk. Poziom zniszczeń określono na 80%. I zamiast ponosić koszty odbudowy po 1965 roku pałac rozebrano, a uzyskane z tego ogromnego budynku materiały budowlane wywieziono w głąb Polski. Ponoć zachowane do dziś w jednym z budynków gospodarczych dębowe schody pierwotnie znajdowały się w rezydencji. Los folwarku jest niewiele lepszy niż pałacu. Obecnie większość zabudowań gospodarczych to ruiny, a z bramy wjazdowej do majątku pozostały tylko słupki. Co najbardziej zaskakuje to wycięto nawet park liczący przecież ponad 1,5ha. Do dziś pozostał z niego niewielki zagajnik porośnięty podszytem i samosiejkami bez okazów starodrzewu.
Dawny majątek górny w Żuchlowie
Żuchlów położone jest około 10 kilometrów na zachód od Góry. Dojazd do miejscowości z miasta powiatowego zapewnia DW324 łącząca Górę i Szlichtyngową. Trasa ta przebiega przez środek Żuchlowa. Dawny majątek górny znajduje się na wschodnim krańcu wioski, a dolny na zachodnim.
Przybliżona lokalizacja nieistniejącego pałacu Żuchlów Górny
51.67963153585606, 16.413256364819038
Dokładna lokalizacja pałacu w Żuchlowie Dolnym
51.68124201049472, 16.395802715852017
Damian Dąbrowski,
Październik 2024 r.
Kościół w Żuchlowie
