Powiat dzierżoniowski, gmina Dzierżoniów
(nazwa niemiecka: Faulbrück, Kreis Reichenbach)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowano w 1341 roku jako Wlbruch, a w 1370 roku pod nazwą Fulenbrucke. Z czasem Mościsko podzielono na trzy działy: Dolne, Środkowe i Górne. W 1654 roku części wioski należały do Gotfrieda von Gellhorn i Nicolausa Friedricha von Zedlitz. Z czasem Mościsko Górne i Środkowe zostały połączone w rękach rodziny von Promnitz.
Mościsko Górne i Środkowe
W 1740 roku obydwie części wioski były własnością jego ekscelencji Erdmanna II hrabiego von Promnitz z Żar (ur.1683r., zm.1745r.). Pięć lat później włości otrzymał w spadku jego syn Hans Erdmann hrabia von Promnitz (ur.1719r., zm.1785r.). W 1765 roku dobra od Promnitzów odkupił hrabia Christian Friedrich zu Stollberg-Wernigerode. W 1785 posiadłości należały do hrabiego von Stollberg. W Górnym Mościsku wzmiankowano pański folwark, 10 gospodarstw kmiecych, 10 chałupniczych, młyn wodny i 151 mieszkańców. Według opisu Mościsko Środkowe liczyło 478 mieszkańców, w wiosce znajdował się folwark, katolicki kościół, szkoła, wiatrak, 17 gospodarstw kmiecych, 17 zagrodniczych i 36 chałupniczych. W 1830 roku majątki w dwóch częściach Mościska posiadał hrabia Wilhelm zu Stollberg-Wernigerode (ur.1807r., zm.1898r.), właściciel fideikomisu Janowice Wielkie w powiecie Świerzawa (Fidei-Commiss-Herrschaft Jannowitz, Kreis Schönau). W opisie środkowej części wsi wymieniono 80 domów, folwark z owczarnią, 633 mieszkańców (w tym 270 katolików), szkołę ewangelicką, kościół katolicki, szkołę katolicką, browar i wiatrak. W Mościsku Górnym znajdowało się 25 domostw, pańska siedziba, folwark, młyn wodny. Zabudowania zamieszkiwały 192 osoby (z tego 27 wyznania katolickiego). Według źródła z 1845 roku hrabia Wilhelm zu Stollberg-Wernigerode pozostawał właścicielem posiadłości. W środkowej części wioski wzmiankowano 83 domy, folwark z owczarnią (hodowla 1100 owiec merynosów), 758 mieszkańców (w tym 314 katolików), dwie szkoły, katolicki kościół, wiatrak, browar, trzy gorzelnie. W Mościsku Górnym było 26 domów, pańska siedziba, folwark, młyn wodny i gorzelnia. Na folwarku hodowano m.in. 700 owiec merynosów. W tej części wioski mieszkało 236 osób (z tego 48 katolików). W 1870 roku Wilhelm hrabia zu Stollberg-Wernigerode z Janowic Wielkich sprzedał dobra rycerskie w Mościskach Górnych i Średnich rodzinie von Richthofen. Nowi właściciele wydzierżawili włości Panom: Neumann (Mościska Górne) i Schütz (Mościska Środkowe). Według księgi adresowej z 1886 roku posiadłość w Mościskach Środkowych należała do barona Ernsta Carla Felixa von Richthofen (ur.1825r., zm.1892r.) z Brachowa koło Jaworu (auf Brechelsdorf, Kries Jauer). Jej powierzchnia wynosiła 296ha, w tym 193ha pól uprawnych, 94ha łąk, 1ha pastwisk, 8ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 25 koni, 213 sztuk bydła rogatego, w tym 110 krów oraz 10 świń. W gospodarstwie działała cegielnia. W tym czasie włości w Mościskach Górnych należały do barona Karla Hermanna von Richthofen (ur.1860r., zm.1915r.) z Bartoszówka koło Strzegomia (auf Barzdorf, Kreis Striegau). Majątek liczył 198ha, w tym 148ha pól uprawnych, 37ha łąk, 1ha pastwisk, 1ha lasu, 8ha stawów, 3ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 12 koni, 110 sztuk bydła rogatego, w tym 50 krów oraz 28 świń. W 1894 roku właścicielką majątku w Mościskach Średnich była Pani Frida baronowa von Richthofen z domu von Geyso (ur.1844r., zm.1929r.), wdowa po Ernście Carlu von Richthofenie. Przed 1902 rokiem dobra przejął syn Ernsta Carla z pierwszego małżeństwa z Charlotte baronową Grote (ur.1836r., zm.1861r.) Carl Richard von Richthofen (ur.1861r., zm.1937r.). W 1905 roku dobra rycerskie w Mościskach Średnich liczyły 522ha, w tym 456ha pól uprawnych, 40ha łąk, 10ha pastwisk, 1,5ha stawów, 2,5ha parku, 12ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W gospodarstwie działała mleczarnia i cegielnia. W tym samym czasie należące w dalszym ciągu do Karla Hermanna von Richthofena włości w Mościskach Górnych miały powierzchnię 212ha, w tym 172,75ha pól uprawnych, 24ha łąk, 1ha lasu, 6ha stawów, 5,25ha parku i ogrodu, 3ha dróg i podwórzy gospodarczych. Po śmierci Karla Hermanna von Richthofena w 1915 roku posiadłość w Mościskach Górnych otrzymał w spadku jego najstarszy syn Karl Ulrich (ur.1894r.). W 1930 roku dobra rycerskie w Mościskach Średnich z folwarkami Tapphof i Schäfereihof liczyły 557,5ha, w tym 473,5ha pól uprawnych, 46ha łąk, 10ha pastwisk, 1,5ha stawów, 1,5ha parku, 1ha lasu, 12ha ogrodów, 12ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Ich właścicielem pozostawał Carl Richard von Richthofen. Należący do Karla Ulricha von Richthofen majątek Mościska Górne obejmujący tzw. Mühlgut w Mościskach Średnich miał powierzchnię 218,7ha, w tym 164,3ha pól uprawnych, 15,3ha łąk, 16,2ha pastwisk, 1,3ha lasu, 6ha stawów, 6,9ha parku i ogrodu, 8,7ha dróg i podwórzy gospodarczych. W latach trzydziestych XX wieku Śląskie Towarzystwo Ziemskie rozparcelowało grunty majątku w Mościskach Średnich. W 1937 roku Carl Richard von Richthofen był już tylko właścicielem resztówki (tzw. Restgut) o powierzchni 215,98ha. Dobra jego krewniaka Karla Ulricha w Mościskach Górnych nie uległy parcelacji i w 1937 roku liczyły 209,42ha, w tym 170,35ha pól uprawnych, 10,5ha łąk, 10,12ha pastwisk, 1,35ha lasu, 1,38ha stawów, 4ha parku, 2,84ha ogrodu, 8,88ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Mościsko Środkowe i Górne na przedwojennej mapie
Źródło: http://www.zamki.pl/?dzial=mapa (dostęp: 5.06.2015r.)
Mościsko Dolne
Od 1740 roku dobra w tej części wioski należały do rodziny von Dresky. W 1785 roku w Mościsku Dolnym wzmiankowano folwark, 7 gospodarstw kmiecych, 6 zagrodniczych, 28 chałupniczych i 241 mieszkańców. Właścicielem majątku pozostawała rodzina von Dresky. W 1830 roku posiadłość należała już do porucznika Marxa. W Mościsku Dolnym znajdowała się pańska siedziba, folwark, 50 domów, ewangelicka szkoła. Miejscowość liczyła 360 mieszkańców (w tym 56 katolików). Majątek dosyć szybko powrócił w ręce rodziny von Dresky. W 1841 roku odkupił go za 42500 talarów reńskich Hermann von Dresky z Grodziszcza Górnego (auf Ober Gräditz, Kreis Schweidnitz). W 1845 roku w Mościsku Dolnym były 52 domy, pańska siedziba, folwark, szkoła ewangelicka, gorzelnia. Miejscowość zamieszkiwało 449 osób, z tego 71 wyznania katolickiego. Ewangelicy przynależeli do kościoła w Grodziszczu Górnym, a katolicy do kościoła w Mościsku Średnim. W 1856 i 1858 roku majątek należał do pana Dudena. Z kolei w 1861 roku w miejscowości wzmiankowano spadkobierców pana Dudena. Przed 1866 rokiem posiadłość objął porucznik Zimmer. W księgach adresowych z lat 1872-1876 jako właściciel dóbr rycerskich w Mościsku Dolnym wymieniony został Paul Robert Zimmer. W 1886 roku włości posiadał porucznik Gerhard Methner. Posiadłość liczyła 212ha, w tym 185ha pól uprawnych, 14ha łąk, 6ha pastwisk, 1ha lasu, 6ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 12 koni, 62 sztuki bydła rogatego, w tym 29 krów oraz 600 owiec. W 1894 roku majątek należał do Ernsta Walthera Jahna. Przed 1902 rokiem dobra w Mościsku Dolnym nabył Carl Richard von Richthofen (ur.1861r., zm.1937r.) z Mościska Środkowego. W 1905 roku jego majątek liczył 210,5ha, w tym 185ha pól uprawnych, 16ha łąk, 4ha pastwisk, 1ha parku, 1,5ha lasu, 3ha stawów, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1930 roku dobra rycerskie Mościska Dolne z folwarkiem Lindenhof miały powierzchnię 212,5ha, w tym 185,5ha pól uprawnych, 14,5ha łąk, 8,5ha pastwisk, 1ha ogrodu, 0,5ha lasu, 2,5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przed 1937 rokiem posiadłość Carla Richarda von Richthofena została rozparcelowana przez Śląską Spółkę Ziemską.
Mościsko Dolne i Środkowe na przedwojennej mapie
Źródło: http://www.zamki.pl/?dzial=mapa (dostęp: 5.06.2015r.)
Rezydencje w Mościsku
W opisach miejscowości z 1830 i 1845 roku wzmiankowano w Mościsku dwie pańskie siedziby (w Górnej i Dolnej części wioski). W księgach adresowych z pierwszej połowy XX pojawiły się informacje o parku i ogrodzie w Mościsku Średnim. Być może, więc w miejscowości istniały nawet trzy rezydencje. Niestety pałace zostały zniszczone prawdopodobnie w drugiej połowie XX wieku. Losy zabudowań po 1945 roku nie są znane. Na przedwojennych widokówkach prezentowany jest tylko pałac znajdujący się w Mościsku Górnym. Wobec braku źródeł wygląd pozostałych rezydencji pozostaje dla nas tajemnicą.
Pałac w Mościsku Górnym
Kilka przedwojennych widokówek z miejscowości można znaleźć na portalu http://dolny-slask.org.pl/ Znajdują się na nich m.in. zdjęcia pałacu (Schloss Ober Faulbrück). Z fotografii wynika, że pałac był budynkiem murowanym, potynkowanym, założonym na planie prostokąta, podpiwniczonym, dwukondygnacyjnym, z częściowo użytkowym poddaszem, nakrytym dachami dwuspadowymi z lukarnami i szczytami. Bryłę budynku urozmaicały ryzality, portyk kolumnowy podtrzymujący balkon oraz okrągła wieża umieszczona w jednym z narożników rezydencji.
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/966525,foto.html?idEntity=542606 (dostęp: 5.06.2015r.)
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/5061022,foto.html?idEntity=542606 (dostęp: 5.06.2015r.)
Obecny stan majątku
Pozostałości rezydencji w Mościsku Dolnym
Na skarpie ponad rzeką Piławą zachowały się fragmenty murowanych tarasów i schodów prowadzących do pałacu. W zaroślach na zachód od skarpy być może znajdują się resztki murów rezydencji.
Zabytki w Mościsku
Do rejestru zabytków w Mościsku wpisano kościół filialny p.w. św. Jana Chrzciciela, k. XIII w., 1562r., XVIII, XX w. (nr rej.: A/1667/582 z 19.03.1959r.; brak decyzji w NID). Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się m.in.: park dworski, dom mieszkalny przy ul. Polnej 15 (zabudowania majątku Nieder Faulbrück), neogotycki most na Piławie przy ul. Polnej, dom mieszkalno-gospodarczy oraz stodoła w zespole pod adresem ul. Wierzbowa 20 (dawny folwark Ober Faulbrück).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Mościska zapewniają autobusy prywatnego przewoźnika (firmy TRANS EXPRES) kursujące m.in. z Bielawy, Dzierżoniowa i Świdnicy oraz pociągi Kolei Dolnośląskich z Dzierżoniowa, Kłodzka, Legnicy i Wrocławia zatrzymujące się na stacji Mościsko Dzierżoniowskie. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. W Łagiewnikach najlepiej skierować się na trasę nr 384 (ul. Jedności Narodowej) prowadzącą do Dzierżoniowa. Z miasta należy wyjechać DK382 w stronę Świdnicy (ul. Świdnicka). Mościsko położone jest przy tej ostatniej trasie. Dawny majątek w Mościsku Górnym znajduje się przy ul. Wierzbowej na południowym krańcu wioski. Pozostałości posiadłości w Mościsku Dolnym zachowały się przy ul. Polnej w zachodniej części Mościska. W obydwu miejscach samochód można zostawić przy zabudowaniach pofolwarcznych. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 195km, z Wrocławia nieco ponad 60km.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2015 r.