Powiat jeleniogórski, od 1976 r. dzielnica miasta Jelenia Góra
(nazwa niemiecka: Bad Warmbrunn, Kreis Hirschberg)
Pierwsza źródłowa wzmianka o Cieplicach pochodzi z 1281 roku, kiedy to książę Bernard lwówecki (zm. 1286 r.), najmłodszy syn Bolesława II Rogatki, podarował ziemie wokół miejscowości zakonowi joannitów. W 1381 r. folwark w Cieplicach nabył rycerz Gotsche II Schoff. W 1403 r. Gotsche II Schoff posiadał już całą wioskę. Rok później przekazał źródło z wodą leczniczą zakonowi cystersów z Krzeszowic. Cystersi zbudowali w Cieplicach klasztor i budynki sanatoryjne. Pozostały one w rękach zakonu do jego kasacji w 1810 roku. Następnie zabudowania klasztorne do 1945 r. należały do rodziny Schaffgotschów.
Pałac Schaffgotschów
Pierwszy dwór Schaffgotschów powstał w Cieplicach już w XV w. Niestety nie posiadamy żadnych informacji o jego wyglądzie. Budynek został przebudowany w stylu renesansowym w XVI w. Po pożarze zamku Chojnik w 1675 r. stał się stałą rezydencją Schaffgotschów. Pierwsza pewna informacja na temat dworu pochodzi z 1687 r., kiedy to gościła w nim królowa Maria Kazimiera, małżonka króla Polski Jana III Sobieskiego. W 1770 r. dwór został przekształcony w barokowy pałac. W wyniku pożarów w 1777 i 1783 r. rezydencja została poważnie uszkodzona. W jej miejscu w latach 1784 -1788 wzniesiono dla hrabiego Johanna Nepomuka von Schaffgotscha nowy pałac zaprojektowany przez Johanna Georga Rudolfa. Budynek o cechach barokowych i klasycystycznych wzorowany był na berlińskim Palais Marschall. W latach 1865-1866 wnętrza rezydencji przekształcono w stylu historyzmu. Kolejne prace remontowe przeprowadzono w 1886 i około 1900 roku. W wyniku tych ostatnich pałacowym salom przywrócono klasycystyczną dekorację. Pałac w rękach Schaffgostchów pozostał do 1945 r., jego ostatnim właścicielem był hrabia Friedrich von Schaffgotsch. Drugą wojnę światową budynek przetrwał w bardzo dobrym stanie. Tuż po zakończeniu wojny umieszczono w nim lazaret. W latach 1948-1951 przeprowadzono remont pałacu, który wykorzystywano następnie jako internat szkoły, dom wczasowy, siedzibę Centralnej Szkoły Instruktorów Zuchowych. W 1975 r. zabytek przekazano Politechnice Wrocławskiej. W drugiej połowie dwudziestego wieku pałac był wielokrotnie odnawiany. Obecnie w budynku w dalszym ciągu znajduje się filia Politechniki. Dawną rezydencję można przede wszystkim oglądać z zewnątrz, zwiedzanie wnętrz jest możliwe po wcześniejszym uzyskaniu zgody władz uczelni.
Pałac murowany z cegły, potynkowany, trójskrzydłowy, podpiwniczony, trzykondygnacyjny, nakryty dachami dwuspadowymi z lukarnami. Fasada dwudziestojedno osiowa z dwoma trójosiowymi pozornymi ryzalitami mieszczącymi wejścia do budynku. Pozorne ryzality podzielone są za pomocą pilastrów w wielkim porządku i zwieńczone półkolistymi frontonami z herbami rodziny von Schaffgotsch. Elewacje ozdabiają okna w prostokątnych opaskach, jedynie w ryzalitach część okien zamknięta jest półkoliście oraz znajdują się okna owalne. Układ wnętrz trzytraktowy, z wąskim korytarzem pośrodku. Pomieszczenia parteru przykrywają sklepienia, na wyższych kondygnacjach znajdują się stropy fasetowe. Na szczególną uwagę zasługuje kilka sal na pierwszym piętrze: Sala Biała, Niebieska, Złota, Muzyczna i Balowa.
Od południa do pałacu przylega park angielski o powierzchni 16,32 ha utworzony w XIX w. w miejscu wcześniejszych ogrodów francuskich. Pałac położony jest w centrum Cieplic – adres: plac Piastowski 8-10.
Pałac Ziethena ul. Jagiellońska 2
Barokowy pałac wybudowano w 1730 r., w miejscu starszej budowli. Budynek prawdopodobnie został wzniesiony dla kupca Gotfrieda Römischa według projektu architekta Kaspra Jentscha. Od połowy XIX w. do około 1900 r. pałac należał do rodziny von Ziethen. Ostatnim prywatnym właścicielem rezydencji przed 1945 rokiem był Oswald Birke. Po drugiej wojnie światowej nieużytkowany budynek popadł w ruinę. W latach 1963-1965 został wyremontowany i zaadaptowany na szkołę muzyczną. Następnie w pałacu urządzono dom wczasowy. Obecnie mieści się w nim Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej. Zabytek można zobaczyć tylko z zewnątrz.
Pałac murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na rzucie litery „U”, jednoskrzydłowy, z dwoma wydatnymi ryzalitami w elewacji ogrodowej, dwukondygnacyjny, nakryty dachami mansardowymi z lukarnami. W pierwszym ćwierćwieczu XX w. od strony północno-wschodniej dostawiono do budynku aneks piwniczy, a przestrzeń między ryzalitami wypełniono werandą. Fasada siedmioosiowa, z centralną częścią trzyosiową, zaakcentowana przyczółkiem zamkniętym półkolistym szczytem. Główne wejście na osi budynku, ozdobione barokowym portalem z datą 1730 r. Większość elewacji przekształcona i pozbawiona detali architektonicznych jedynie fasada zachowała pierwotny wygląd (podział za pomocą pilastrów, obramowania otworów okiennych, ozdobne nadokienniki). Układ wnętrz trzytraktowy, z centralną sienią przelotową. Pomieszczenia parteru nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, sale i korytarze na piętrze przykrywają stropy fasetowe.
Pałac – Długi Dom ul. Piotra Ściegiennego 5-7
Budynek wzniesiony dla zakonu cystersów z Krzeszowic w 1537 r. Przebudowany w stylu barokowym na dom kuracjuszy w latach 1689-1693. Pod koniec XVIII w. budynek zakupiła rodzina Schaffgotschów, która w dziewiętnastym stuleciu umieściła w nim bibliotekę i zbiory przyrodnicze. W posiadaniu Schaffgotschów pałac pozostał do 1945 r. Po drugiej wojnie światowej początkowo urządzono w nim muzeum. W 1965 r. budynek przeznaczono na siedzibę Dyrekcji Uzdrowiska Cieplice, a zbiory Schaffgotschów zostały rozproszone po kilku bibliotekach i muzeach. W latach 1972-1978 przeprowadzono remont budynku, w jego wyniku zmieniono układ wnętrz, zniszczono także część dekoracji.
Pałac murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, trzykondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym z lukarnami. Fasada dziesięcioosiowa, z trzema wejściami, bogato dekorowana, dzielona podwójnymi pilastrami w wielkim porządku. Układ wnętrz jednotraktowy z korytarzem (dawny krużganek). We wnętrzach część pomieszczeń nakryta sklepieniami kolebkowymi z lunetami.
Pałac ma obecnie kilku użytkowników, budynek można zobaczyć z zewnątrz.
Zabytki w Cieplicach
Do rejestru zabytków w Cieplicach zostały wpisane między innymi:
- miasto - ośrodek historyczny (1.12.1958 r., nr rej.: 509)
- kościół parafialny p.w. św. Jana (5.01.1961 r., nr rej.: 840) i dzwonnicę (10.10.1964 r., n rej.: 1135)
- kościół p.w. MB Nieustającej Pomocy, ul. Wolności 213 (26.04.1993 r., nr rej.: 1133/J)
- kościół ewangelicki (10.10.1964 r., nr rej.: 1136) i pastorówkę (17.09.1965 r., nr rej.: 1398)
- klasztor cystersów, obecnie plebania (17.09.1965 r., nr rej.: 1397)
- zespół pałacowy Schaffgotschów, pl. Piastowski: pałac (31.05.1950 r., nr rej.: 229), oficyna (6.11.1990 r., nr rej.: 1049/J), park, obecnie park Zdrojowy (31.05.1950 r., nr rej.: 230)
- pałac ul. Jagiellońska 2 (10.10.1964 r., nr rej.: 1138)
- pałac (klasztorny dom kuracyjny), ul. Kościelna 5-7, obecnie ul. Piotra Ściegiennego 5-7 (10.10.1964 r., nr rej.: 1137)
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Cieplic zapewniają autobusy MZK Jelenia Góra – linie nr 9, 14, 17, 18, 23. Z Górnego Śląska do Jeleniej Góry polecam podróż pociągiem z przesiadką we Wrocławiu. Wybierającym dojazd własnym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Kostomłoty, następnie DK 5 do Bolkowa i DK 3 w kierunku Szklarskiej Poręby. W Jeleniej Górze z tej ostatniej trasy najlepiej skręcić w ul. Lubawską prowadzącą prosto do centrum dzielnicy Cieplice. Odległość: w jedną stronę około 270 km. Na miejscu nie ma problemu z zaparkowaniem samochodu. Ponieważ opisane trzy pałace znajdują się w niewielkiej odległości od siebie proponuję zostawić samochód w jednym miejscu i pospacerować po Cieplicach.
Damian Dąbrowski,
Maj 2011 r.