Powiat jeleniogórski, gmina Mysłakowice
(nazwa niemiecka: Fischbach, Kreis Hirschberg)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki Karpnik sięgają XIII w., w 1305 r. wioska wzmiankowana była pod nazwą Wysbach. Pierwszym właścicielem majątku o którym zachowały się informacje był Cunczego von Predela (Bredela). W 1438 r. sprzedał on Karpniki rycerzowi Cunczemu Bielerowi von Reichenbach. Następnie miejscowość należała do Hansa Schoff Gotscha z Kamienicy i Chojnika, kanclerza księstwa świdnicko-jaworskiego. Pierwszy zamek w Karpnikach prawdopodobnie został wzniesiony około 1475 roku przez Kaspra Schoff Gotscha (możliwe, że jakaś budowla obronna istniała w miejscowości już w XIV w. i została zniszczona w czasie wojen husyckich). Niewielka warownia założona na sztucznej wyspie otoczonej fosą składała się z dwóch prostopadle położonych budynków, dziedzińca, otoczonego z pozostałych stron murem obwodowym i kolistej baszty. W rękach potomków Kaspra posiadłość pozostała do drugiej połowy XVI w., kiedy to w 1580 r. Adam Schaff Gotsch sprzedał Karpniki baronowi Melchiorowi Friedrichowi von Kanitz und Talewitz. Nowy właściciel rozpoczął renesansową przebudowę rezydencji przerwaną przez pożar w 1593 r. Ostatecznie prace budowlane zakończono za rządów jego syna w 1603 r. W ich wyniku powstała otoczona fosą, czteroskrzydłowa budowla, z niewielkim wewnętrznym dziedzińcem, prawdopodobnie z krużgankami. Z czasu tej przebudowy do dziś zachowały się między innymi, sklepienia niektórych pomieszczeń, kamienne portale i obramowania otworów okiennych. Po śmierci Christopha Friedricha von Kanitz und Talewitz w 1648 r. rozpoczyna się okres częstych zmian właścicieli majątku. Początkowo Karpniki należały do wdowy po nim, Lucretti, następnie do jej wuja Reimera Friedricha von Winterfelda, a po nim do baronowej Elisabeth Chrystiane von Schönaich-Carolath-Beuthen i baronowej Anny Elisabeth Schönaich. W 1679 r. majątek kupił Balthasar Leopold von Hayn. W 1725 r. hrabia Franz Wilhelm von Schaffgotsch odkupił miejscowość od Philippa Antona von Hayna. Po śmierci hrabiego w 1774 r. majątek przeszedł na własność pruskiego państwa. W trzy lata później dobra karpnickie należały do klasztoru cystersów z Krzeszowa, od którego w 1783 r. odkupił je baron Friedrich Wilhelm von Redern. Niedługo później, w 1785 r., von Redern sprzedał Karpniki hrabiemu Karlowi Georgowi Heinrichowi von Hoym. Pruski minister do spraw Śląska również nie związał się na długo z miejscowością i już w 1789 r. odsprzedał ją baronowi Kasprowi Konradowi von Zedlitz z Lubiechowej. W rękach rodziny von Zedlitz dobra pozostały do 1822 r. kiedy to kupił je książę pruski Wilhelm von Hohenzollern, brat króla Fryderyka Wilhelma III. Książę Wilhelm zlecił królewskiemu ogrodnikowi Josephowi Lenné założenie parku krajobrazowego wokół zamku, a następnie w latach 1838-1846 przekształcił swą letnią rezydencję w stylu neogotyckim. Do dzisiaj jednoznacznie nie ustalono autora projektu przebudowy, wiąże się z nią Karla Friedricha Schinkla, jego ucznia Friedricha Augusta Stülera, jak też Hammana i Juliusza Schultze, wrocławskiego radcę budowlanego. W efekcie prowadzonych prac budowlanych powstał budynek, który w prawie nie zmienionym kształcie przetrwał do naszych czasów. Neogotycki pałac wraz z resztą majątku odziedziczyła Elżbieta, córka księcia Wilhelma pruskiego, małżonka Karola von Hessen-Darmstadt. W ten sposób rezydencja przeszła w ręce książąt heskich. W 1905 r. właścicielem majątku w Karpnikach, liczącego 1034ha, był prawnuk Karola i Elżbiety, Ernst Ludwik, wielki książę von Hessen und bei Rhein. Dobra karpnickie należały do niego co najmniej do 1937 r. Z księgi adresowej z tego roku wynika, iż zostały powiększone do 1222,98ha. W posiadaniu książąt heskich pałac w Karpnikach pozostał do końca drugiej wojny światowej, po 1945 r. wraz z resztą majątku został znacjonalizowany. Początkowo umieszczono w nim Wyższą Szkołę Ludową, następnie dom dziecka. W 1962 r. budynek wyremontowano z przeznaczeniem na ośrodek kolonijny. Zarządcy pałacu często się zmieniali co prowadziło do degradacji zabytku, od 1973 r. nieużytkowanego. Obecnie obiekt jest własnością prywatną, od niedawna trwają w nim prace remontowe. W tej chwil pałac można zobaczyć tylko z zewnątrz, w przyszłości ma się w nim znajdować hotel.
Wokół rezydencji zachował się zaniedbany park krajobrazowy, w pobliżu znajdują się częściowo nieużytkowane budynki gospodarcze dawnego folwarku.
Pałac
Gotycki zamek z XV w., przebudowany na przełomie XVI i XVII w. w stylu renesansowym, w latach 1838-1846 przekształcony na neogotycki pałac. Otoczony fosą, nad którą od strony południowej wzniesiono kamienny most. Budynek murowany z kamienia i cegły, potynkowany, składa się czterech prostokątnych, trójkondygnacyjnych skrzydeł rozłożonych wokół wewnętrznego dziedzińca. W elewacji południowej brama z przejazdem prowadzącym na dziedziniec. Elewacje zwieńczone krenelażem, ozdabiają fazowane obramowania okienne, wykusz, portal z tablicą inskrypcyjną. Układ wnętrz przekształcony, nieregularny, jedno- i dwutraktowy. W pomieszczeniach przyziemia sklepienia sieciowe i kolebkowe z lunetami. W części pomieszczeń zachowane fragmenty neogotyckiej dekoracji oraz renesansowej kamieniarki.
Pałac Dębowy
Dębowy dwór (Eichenschloß) został wzniesiony na terenie należącym wcześniej do dóbr Karpniki, podarowanym marszałkowi dworu książąt heskich baronowi Ulrichowi Saint Paul-Illaire przez księcia Adalberta pruskiego, syna księcia Wilhelma von Hohenzollern, młodszego brata króla Fryderyka Wilhelma III. Baron Saint Paul służył w niemieckiej marynarce wojennej w stopniu komandora podporucznika i był osobistym adiutantem, pełniącego funkcję admirała księcia Adalberta. Po śmierci barona Ulricha posiadłość odziedziczył jego syn baron Walter Le Tanneaux von Saint Paul-Illaire, będący między innymi gubernatorem Niemieckiej Afryki Wschodniej. Następną właścicielką pałacu została w 1933 r. baronowa Thea von Wartenberg. W 1947 r. rezydencję odziedziczyła jej bratanica Anna Achinger. Co zdarzało się bardzo rzadko, w czasach Polski Ludowej budynek wynajmowany na zakładowy dom wczasowy pozostał w rękach dawnych właścicieli. Spadkobiercy Anny Achinger w 1998 r. sprzedali pałac prywatnemu inwestorowi, który rozpoczął remont zabytku. Od 2005 r. budynek należy do spółki „Pałac Dębowy”, która w dwa lata później zakończyła prace restauracyjne. Obecnie pałac pełni funkcję ekskluzywnego hotelu. Wraz z otaczającym go 12,5 ha parkiem, założonym w XIX w. przez barona Ulricha, otoczony jest ogrodzeniem. Na teren parku mogą dostać się goście hotelu bądź osoby które otrzymały zgodę zarządcy obiektu.
Niezwykły myśliwski dwór wzniesiony w latach siedemdziesiątych XIX w. na podstawie projektu architektów Hermana Ende i Wilhelma Böckmana, wygląda raczej jak pałac i tak też często bywa określany. Eklektyczna rezydencja łączy w sobie elementy neogotyckie, neorenesansowe, a także nawiązuje do architektury szwajcarskiej. Budynek murowany z cegły, założony na planie zbliżonym do litery „L”, trzykondygnacyjny, nakryty wysokimi dachami dwuspadowymi. Rozczłonkowaną bryłę obiektu tworzą dwa skrzydła, wieża, ryzality i wykusz. Kwadratowa wieża, będąca dominantą obiektu, została usytuowana ukośnie na skrzyżowaniu dwóch skrzydeł budynku. Elewacje ozdabiają boniowane naroża oraz kamienne obramowania otworów okiennych. We wnętrzach zachowało się wiele elementów dawnego wystroju: kominki, boazerie, malowidła ścienne, stropy kasetonowe. Zdjęcia pałacowych wnętrz można zobaczyć na oficjalnej stronie hotelu:
Zabytki w Karpnikach
Do rejestru zabytków w Karpnikach wpisano między innymi: kościół p.w. św. Jadwigi (18.12.1956 r., nr rej.: 409); kościół ewangelicki (18.12.1956 r., nr rej.: 410); zespół pałacowy (13.12.2004 r., nr rej.: 467/A/04): pałac (16.06.1950 r., nr rej.: 211), park 31.05.1950 r., nr rej.: 177), aleja lipowa (22.08.2008 r., nr rej.: A/1083); zespół willowy (nr 45): willa (18.03.1991 r., nr rej.: 1069/J), park (4.02.1985 r., nr rej.: 860/J).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Karpnik zapewniają autobusy MZK Jelenia Góra linii nr 33, kursujące z dworca PKS w Jeleniej Górze. Do samej Jeleniej Góry najlepiej wybrać się pociągiem, np. z Gliwic z przesiadką we Wrocławiu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Kostomłosty, następnie DK 5 do Bolkowa i DK 3 do Radomierza, gdzie należy skręcić w lewo do Janowic Wielkich. Z Janowic Wielkich lokalna droga prowadzi prosto do Karpnik. Odległość: w jedną stronę około 255 km. Samochód można zaparkować przy zabudowaniach gospodarczych dawnego folwarku. Niedaleko od tego miejsca znajduje się pałac Hohenzollernów, pałac Dębowy położony jest w północnej części miejscowości.
Damian Dąbrowski,
Marzec 2011 r.
W przygotowaniu tekstu wykorzystano między innymi materiały posiadane przez Pana Emila Pyzika. Fotografie archiwalne pochodzą z jego zbiorów. Serdecznie dziękujemy Panu Emilowi Pyzikowi za pomoc i udzielenie zgody na publikację zdjęć.