Powiat milicki, gmina Krośnice
(nazwa niemiecka: Wirschkowitz, w latach 1935-1945 Hochweiler, Kreis Militsch)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o Wierzchowicach pochodzi z 1358r. Wieś w tym czasie należała do wrocławskiej kapituły katedralnej. Następnie miejscowość wchodziła w skład dóbr książąt oleśnickich, a w latach 1494-1590 była częścią państwa milickiego należącego do Kurzbachów. W 1590r. na mocy testamentu Henryka von Kurzbacha państwo milickie przeszło w ręce Joachima von Maltzana, męża jego bratanicy. W 1657r. w wyniku rodzinnego porozumienia z państwa milickiego zostały wydzielone dobra nowogrodzkie, obejmujące Wierzchowice, które otrzymał Hans Bernhard von Maltzan (ur.1596r., zm.1667r.). Cesarz Leopold I podniósł te dobra do rangi wolnej ordynacji. Kolejnymi właścicielami mniejszej ordynacji Nowy Grodziec byli członkowie rodziny von Maltzan: Heinrich Leopold (ur.1640r., zm.1706r.) i August Eberhard. W 1717r. ten ostatni sprzedał dobra rodzinie von Reichenbach. W rękach Reichenbachów majątki pozostały do 1819r. Po śmierci Heinricha Wilhelma ostatniego przedstawiciela linii von Reichenbach-Neuschloss, mniejszą ordynację Nowy Grodziec (Freie Minder Standesherrschaft Neuschloss), odziedziczył jego krewny Hans Heinrich X hrabia von Hochberg, baron von Fürstenstein (ur.1806r., zm.1855r.). W 1832r. Hans Heinrich X ożenił się z Idą Philippiną Ottilią von Stechow (ur.1811r., zm.1843r.). W 1840r. założył wolne państwo stanowe Książ. Pięć lat po śmierci pierwszej żony ponownie wyszedł za mąż. Jego wybranką była Adhelheid von Stechow (ur.1807r., zm.1868r.). Po śmierci Hansa Heinricha X państwo stanowe Książ i mniejsze państwo stanowe Nowy Grodziec w spadku otrzymał jego najstarszy syn z pierwszego małżeństwa Hans Heinrich XI hrabia von Hochberg baron zu Fürstenstein (ur.1833r., zm.1907r.). Pomiędzy 1861 a 1866r. Hans Heinrich XI przekazał ordynację Nowy Grodziec swojemu młodszemu bratu Hansowi Heinrichowi XIV (ur.1843r., zm.1926r.). Hans Heinrich XIV Bolko w 1869r. ożenił się z księżniczką Eleonore Auguste zu Schöneich-Carolath (ur.1848r., zm.1923r.). W 1876r. właściciel Wierzchowic utworzył majorat Roztoka (Rohnstock). Odtąd ta linia rodziny przeważnie mieszkała w rezydencji w Roztoce.
W 1886r. majątek w Wierzchowicach zarządzany w imieniu Hochbergów przez inspektora Ludwiga Schumanna, liczył 528ha powierzchni, w tym 245ha pól uprawnych, 58ha łąk, 7ha pastwisk, 180ha lasów, 6ha stawów, 32ha parku, dróg i podwórzy gospodarczych. Przed 1912r. Hans Heinrich XIV przekazał swojemu synowi Hansowi Heinrichowi XVI (ur.1874r., zm.1933r.) hrabiemu Rzeszy von Hochberg-Fürsteinstein, rotmistrzowi w stanie spoczynku, generalny zarząd nad dobrami nowogrodzkimi. Całkowita powierzchnia tych posiadłości wynosiła 6877ha, w tym majątek Wierzchowice 528ha. Hans Heinrich XVI zamieszkał w dworze w Wierzchowicach (auf Schloss Wirskochiwtz). Około 1921r. ojciec przekazał mu majątki Freie Minderstandes und Fideikommissherrschaft Neuschloss na własność. Ostatnim właścicielem dóbr nowogrodzkich liczących 5237ha był Hans Heinrich XVIII Wilhelm Bolko Ferdinand (ur.1905r., zm.1989r.), hrabia von Hochberg, baron zu Fürsteinstein, syn Hansa Heinricha XVI i Pauli Eleonore von Harrach zu Rohrau und Thanhausen (ur.1878r., zm.1967r.). W 1937r. majątek w Wierzchowicach liczył 560ha, w tym 268ha pól uprawnych, 39ha łąk, 21ha pastwisk, 180ha lasów, 13ha stawów, 39ha parku, ogrodu, dróg i podwórzy gospodarczych. Gospodarstwem zarządzał główny inspektor Littmann. Po drugiej wojnie światowej tak jak wszystkie inne śląskie posiadłości rodziny von Hochberg majątek w Wierzchowicach został znacjonalizowany.
Nieistniejący dwór
Pierwsza rezydencja w Wierzchowicach istniała już prawdopodobnie w XVII wieku w czasach rządów rodziny von Maltzan. Dwór szachulcowy został zbudowany po 1717r. przez Chrystiana Heinricha von Reichenbacha. Siedziba w Wierzchowicach ucierpiała w czasie działań wojennych w 1760r., podczas tzw. wojny siedmioletniej. W następnych latach została odnowiona i powiększona o dwa boczne skrzydła. Ostatnią przebudowę dwór przeszedł około 1930 roku. Budynek o konstrukcji szachulcowej zbudowany był na planie zbliżonym do litery „L”. Składał się z korpusu, dwóch symetrycznych bocznych skrzydeł oraz oficyny i budynku bramnego. Dwór był częściowo parterowy, częściowo dwukondygnacyjny (korpus), nakryty wysokimi dachami czterospadowymi i mansardowymi z lukarnami. W tej postaci przetrwał do końca lat osiemdziesiątych XX wieku.
W 1945r. dwór w Wierzchowicach został zajęty przez żołnierzy Armii Czerwonej. W rezydencji urządzono siedzibę komendantury. Następnie w czasach Polski Ludowej majątek Hochbergów przejęło państwo polskie. Folwark wraz z dworem przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu Czarnogoździce. W dworze urządzono mieszkania pracowników, odbywały się w nim również okolicznościowe spotkania i zabawy, np. dożynkowe. W latach sześćdziesiątych miał miejsce jakiś remont, lecz generalnie obiekt był niedoinwestowany. Degradacja dworu znacznie przyspieszyła po przejęciu go przez Wojewódzkie Sanatorium Neuropsychiatrii w Krośnicach. W 1969r. zabytek nadawał się do generalnego remontu, na który się jednak nie zdecydowano. Dwa lata później po raz pierwszy postanowiono budynek przeznaczyć do rozbiórki. Odtąd przez wiele lat toczyła się batalia na pisma pomiędzy konserwatorami starającymi się uratować zabytek, a jego użytkownikami – najpierw Wojewódzkim Sanatorium Neuropsychiatrii w Krośnicach, a od 1976r. Kombinatem PGR w Miliczu – dążącymi do likwidacji dworu. Zlecane przez konserwatorów kolejne remonty nie były przeprowadzane. Na przeszkodzie zawsze stały jakieś braki, to materiałów budowlanych, to środków finansowych, czy wolnych mocy przerobowych przedsiębiorstw remontowo-budowlanych. W 1989r. doszło do katastrofy budowlanej w wyniku której zawaliło się jedno ze skrzydeł dworu. Przy okazji okazało się, że w budynku teoretycznie wykwaterowanym już w 1975r. w dalszym ciągu mieszkało kilka rodzin. W tej sytuacji PGR bez zgody konserwatora przeprowadził rozbiórkę dworu, motywując to bezpieczeństwem mieszkańców. Wojewódzki Konserwator Zabytków skierował sprawę do prokuratury, która w 1990r. sprawę umorzyła. Dokładnie zagładę rezydencji w Wierzchowicach opisał Romuald M. Łuczyński w książce „Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945-1991”, Wrocław 2010. Co ciekawe w Katalogu Zabytków Sztuki z 1997r. autorzy o budynku pisali jako o istniejącym. Przepływ informacji w polskich służbach konserwatorskich jest w dalszym ciągu strasznie powolny.
Obecnie po interesującej siedzibie Reichenbachów i Hochbergów pozostał w Wierzchowicach zaniedbany park krajobrazowy, którego początki sięgają siedemnastowiecznego ogrodu. Poza tym w miejscowości można zobaczyć kilka budynków mieszkalnych i gospodarczych należących dawniej do zabudowań folwarku.
Dzięki zachowanym kilku pocztówkom i fotografiom z pierwszej połowy XX wieku można przekonać się jak wyglądał dwór w Wierzchowicach w czasach świetności.
Zabytki w Wierzchowicach
Do rejestru zabytków w Wierzchowicach wpisano układ urbanistyczny (30.09.1978r., nr rej.: 151/400/W); kościół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki parafialny p.w. Narodzenia NMP (2.12.1964r., nr rej.: 152/1170); nieistniejący szachulcowy dwór (25.02.1966r., nr rej.: 153/1552).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Wierzchowic zapewniają autobusy PKS kursujące między innymi z Milicza, Oleśnicy, Sycowa i Twardogóry. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Milicz. Do samego Milicza można dotrzeć pociągiem lub autobusem PKS z Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Nowa Wieś Wrocławska (Wrocław Południe), następnie autostradową obwodnicą Wrocławia (A8) i DK5 do Trzebnicy. Z miasta najlepiej wyjechać DK15 w stronę Milicza. Za miejscowością Lasowice z tej ostatniej trasy należy skręcić w prawo w lokalną drogę prowadzącą przez Świebodów do Wierzchowic. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 240 km. Park oraz folwark znajdują się w centrum miejscowości w pobliżu kościoła. Samochód najlepiej zostawić na parkingu przy kościele.
Damian Dąbrowski,
Maj 2012 r.
