Powiat ząbkowicki, miasto
(nazwa niemiecka: Frankenstein, Kreis Frankenstein)
Początki miejscowości: pierwsza źródłowa wzmianka na temat Ząbkowic Śląskich pochodzi dopiero z 1287 r., miejscowość prawdopodobnie jest jednak starsza.
Właściciele majątku: Miasto zostało założone przez księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa. Po podziale wrocławskiego księstwa, w latach 1291-1322 należało do Piastów świdnickich, a następnie do przedstawicieli ich bocznej linii, książąt ziębickich. W 1348 r. książę Mikołaj Mały sprzedał Ząbkowice Śląskiej królowi czeskiemu, Karolowi Luksemburskiemu. W 1454 r. Jerzy z Podiebradu kupił od Wilhelma Krušiny z Lichtenburka miasta Kłodzko, Ząbkowice Śląskie i Ziębice. Dwa lata później król czeski Władysław Pogrobowiec, potwierdził Jerzemu tytuł księcia ziębickiego. Po śmierci Władysława w 1458 roku Jerzy z Podiebradu został nowym władcą Czech. W latach sześćdziesiątych XV w. księstwo ziębickie wraz z Ząbkowicami Śląskimi przekazał swoim synom: Wiktorynowi, Henrykowi Starszemu i Henrykowi Młodszemu (Hynkowi). Po podziale rodzinnego majątku w 1472 r. Ziębice, Kłodzko i Ząbkowice Śląskie otrzymał Henryk I Starszy (zm. 1498 r.). Po śmierci Henryka Starszego jego synowie, Albrecht (1468-1511), Jerzy (1470-1502) i Karol I (1476-1536) początkowo wspólnie zarządzali odziedziczonymi dobrami. Z czasem w księstwie ziębickim przebywał przede wszystkim Karol, który po śmierci starszych braci został również właścicielem księstwa oleśnickiego. Książę Karol borykający się z problemami finansowymi zmuszony był sprzedawać kolejne części rodzinnych majątków (w 1509 r. Ziębice, w 1517 r. Wołów i Ścinawę). W 1542 r. synowie Karola I, Joachim (zm. 1562 r.), Jan (zm. 1565 r.), Henryk II (zm. 1548 r.) i Jerzy (zm. 1553 r.) oddali w zastaw Fryderykowi II legnickiemu księstwo ziębickie. Ostatecznie zastaw wykupił w 1559 r. książę oleśnicki Jan z Podiebradu. Jego zadłużone posiadłości w 1565 r. odziedziczył jedyny syn Karol Krzysztof. Jeszcze w tym samym roku był on zmuszony zastawić księstwo ziębickie z miastem Ząbkowice Śląskie czterem braciom von Canitz. Następnie w latach 1566-69 Ząbkowice przekazano jako zastaw Kacprowi Senitzowi. Jednocześnie trwały pertraktacje nad sprzedażą majątku. Zakończyły się one po śmierci Karola Krzysztofa (zm. 1569 r.) w 1570 r., kiedy to cesarz Maksymilian II, jako król czeski, nabył księstwo ziębickie. Pod bezpośrednimi rządami Habsburgów miasto pozostało do 1654 r., następnie przeszło w ręce rodu von Auersperg. Auerspergowie byli właścicielami Ząbkowic Śląskich do 1791 roku. Dobra ich kupiło państwo pruskie, od którego w 1795 r. Ludwig Wilhelm von Schlabrendorff (1743-1803) nabył księstwo ziębickie, przy czym ze sprzedaży wyłączono miasta Ziębice i Ząbkowice Śląskie. Majątki Schlabrendorffów tworzyły wolne mniejsze państwo stanowe
.
Zamek
Warownia w Ząbkowicach Śląskich została wzniesiona w pierwszej połowie XIV. Pierwsze wzmianki na jej temat pochodzą z 1321 roku. W 1335 r. zamek wytrzymał oblężenie wojsk czeskich. Średniowieczna twierdza została zdobyta i w znacznym stopniu uszkodzona przez połączone oddziały zbuntowanych przeciwko Podiebradom miast śląskich (Świdnicy, Nysy i Wrocławia). Zamek ostatecznie doprowadziły do ruiny wojska króla Macieja Korwina, które zajęły go w 1489 roku, po kilkumiesięcznym oblężeniu. W miejscu zniszczonej budowli w latach 1524-1532 Karol I Podiebrad wzniósł nowy zamek, zaprojektowany przez budowniczego Benedykta Rieda. Zamek w znacznym stopniu uszkodzony w czasie wojny trzydziestoletniej, został odbudowany w latach 1651-1661. Prace remontowe prowadzone w budynku około 1715 roku nie poprawiły jego kiepskiego stanu, niedługo potem warownia została opuszczona. Zamek do kompletnej ruiny doprowadził pożar w 1784 roku. Prace konserwatorskie przy ruinach prowadzono na początku XX w. i w 1975 roku.
Renesansowy zamek wzniesiony nad skarpą w północno – wschodniej części miasta, murowany z kamienia i cegły, pierwotnie potynkowany, składający się z czterech skrzydeł, rozłożonych wokół wewnętrznego dziedzińca. Skrzydła były dwu- i trzykondygnacjowe, jednotraktowe, od strony dziedzińca znajdowały się krużganki. Obecnie z zamku pozostały wieża bramna, jedna narożna basteja, okrągła wieżyczka w północno – wschodnim narożniku, mury zewnętrzne i fragmenty wewnętrznych ścian. W ruinach zachowały się fragmenty kamieniarki: obramowania otworów okiennych, kartusze Podiebradów, tablica inskrypcyjna, portal. Skrzydło południowe i wieżę bramną wieńczą renesansowe attyki. Ruiny zabezpieczone przed wejściem, można zobaczyć tylko z zewnątrz.
Informacje o dworze w mieście Ząbkowice Śląskie
Ulica Krzywa biegnąca pomiędzy zamkiem a kościołem parafialnym to dawna jurydyka, czyli obszar wyłączony spod władzy zarządu miasta. Na tym terenie szlachta wznosiła swoje rezydencje w Ząbkowicach.
Budynek nr 1, obecnie Izba Pamiątek Regionalnych. Dom wzmiankowany w 1504r. W połowie XVI wieku należał do Sigmunda Kauffunga von Chlum, od tego właściciela bywa nazywany domem Kauffunga. Budynek następnie należał do rady miasta oraz licznych prywatnych właścicieli. W 1837r. nieruchomość nabyła hrabina Juliane von Schlabrendorff. Na mocy testamentu jej syna Konstantina budynek otrzymał zakon sióstr Boromeuszek. Po drugiej wojnie światowej obiekt wykorzystywano jako wielorodzinny budynek mieszkalny. Od remontu przeprowadzonego w 1972r. mieści się w nim Izba Pamiątek Regionalnych. Budynek wpisany do rejestru zabytków 30.03.1965r., pod nr rej.: 1262.
Budynek nr 9b
Pierwotnie w tym miejscu znajdowała się siedziba starosty Fabiana von Reichenbacha (zm.1605r.), wzniesiona w 1603r. Budynek został zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej w 1646r. Obecny późnobarokowy dom wystawił w 1780r. Johann von Mitrowski. Przy jego budowie wykorzystano część murów rezydencji von Reichenbacha. Budynek wpisany do rejestru zabytków 15.10.1966r., pod nr rej.: 1878. W rejestrze widnieje adres Krzywa 6 (9?).
Budynek nr 12
Barokowy dwór opatów klasztoru w Henrykowie wzniesiony około 1700r. W ostatnim ćwierćwieczu osiemnastego stulecia budynek nabył wybitny malarz śląski Bernard Krause (ur.1743r., zm.1803r.). Obecnie w dworze mieści się klasztor sióstr Boromeuszek.
Barokowa rezydencja, murowana, potynkowana, założona na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, dwukondygnacjowa, z użytkowym poddaszem, nakryta dachem czterospadowym z lukarnami. Fasada pięcioosiowa z centralnym głównym wejściem. Elewacja frontowa dzielona pilastrami. Budynek zachował wydatny gzyms wieńczący oraz proste opaski wokół otworów okiennych. Układ wnętrz trzytraktowy, z centralną przelotową sienią. Dwór wpisany do rejestru zabytków 30.03.1965r., pod nr rej.: 1261.
Zabytki w Ząbkowicach Śląskich
Do rejestru zabytków w Ząbkowicach Śląskich wpisano między innymi: historyczny układ miasta (24.08.1959 r., nr rej.: 504), kościół par. p.w. św. Anny (14.04.1960 r., nr rej.: 684), dzwonnicę „Krzywa Wieża” (1.12.2000 r., nr rej.: 41/A/00), zespół klasztorny dominikanów: kościół p.w. Podwyższenia Krzyża i klasztor (5.09.1960 r., nr rej.: 730), kaplicę szpitalną p.w. św. Jerzego, obecnie cerkiew prawosławną (30.03.1965 r., nr rej.: 1260), kaplicę cmentarną, obecnie kościół polsko-katolicki p.w. NMP (15.10.1966 r., nr rej.: 1874), zamek (7.05.1958 r., nr rej.: 482), mury obronne (10.05.1960 r., nr rej.: 687), ratusz (5.05.1981 r., nr rej.: 777/WŁ), most św. Jana (15.10.1966 r., nr rej.: 1875).
Informacje praktyczne i dojazd
Do Ząbkowic Śląskich można dojechać pociągiem z Legnicy i Kłodzka oraz autobusami PKS z wielu dolnośląskich miejscowości. Ze względu na dużą liczbę kursów autobusów polecam dojazd przez Wrocław. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia, a następnie DK 396 do Strzelina. Ze Strzelina najlepiej wyjechać DK 39 do Łagiewnik, skąd DK 8 prowadzi do Ząbkowic Śląskich. Ruiny zamku są wyraźnie widoczne z tej ostatniej trasy, znajdują się po jej lewej stronie. Odległość: w jedną stronę około 190 km. Z zaparkowaniem samochodu w Ząbkowicach Śląskich nie będzie problemu.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2011 r., aktualizacja styczeń 2013r.