Powiat cieszyński, gmina Brenna
(nazwa niemiecka: Groß Gurek, nazwa czeska: Velké Hůrky)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki miejscowości nie są znane, pierwsza wzmianka o na jej temat pochodzi z Księgi uposażeń biskupów wrocławskich, datowanej około 1290-1300 roku. Początkowo Górki były własnością książęcą. Z czasem przeszły w ręce rodów rycerskich. W nieznanych okolicznościach wioskę przejął ród Guretzki von Kornitz wywodzący się z miejscowości Kornice koło Raciborza. W piętnastym stuleciu rodzina podzieliła się na kilka linii, jedna z nich właśnie od nazwy miejscowości Górki koło Cieszyna przyjęła nazwisko Guretzki. Według Romana Sękowskiego około 1447 roku w dokumentach występuje Pentlach Kornitz z Ogrodzonej i Górek. W tym miejscu należy zauważyć, że niektórzy autorzy nie wiążą tej postaci z Guretzkimi, lecz z rodziną określaną jako Pięćlatowie. Pentlach Kornitz sprzedał część Górek Piotrowi Ramszowi, ale jakiś dział musiał pozostać w rękach jego potomków. W 1505 i 1521 roku wzmiankowany był bowiem Jan Kornitz z Górek. Z czasem również część należąca do Guretzkich została podzielona na kilka działów. Jeden z nich od szesnastego wieku występuje w źródłach jako Górki Wielkie. W pierwszej połowy XVI wieku właścicielem Górek Wielkich był Mikołaj Guretzki. Z kolei jako posiadacze Górek w latach 1570-1576 wzmiankowani byli bracia Kasper i Piotr (zm. przed 1593r.). Piotr Guretzki pozostawił trzech synów: Jana, Piotra juniora i Mikołaja. W 1603 roku ich krewny, Jerzy Guretzki von Kornic z Wielkich Górek, zapisał wiano swojej żonie Róży z domu baronównie von Wilczek. Następnie w 1609 roku właścicielem Wielkich Górek był Jan Henryk Guretzki, żonaty z Anną von Wilczek. W kościele w Górkach Wielkich zachowała się płyta nagrobna Henryka Guretzkiego zmarłego w 1682 roku. Skromne informacje źródłowe na temat poszczególnych członków rodziny Guretzkich nie pozwalają na określenie stopni pokrewieństwa pomiędzy większością z nich. Jak podaje Mariusz Makowski część działów w Górkach w wyniku małżeństw przeszła na inne rody: Mitrowskich z Nemysla, Rudzkich z Rudz, Bludowskich z Dolnych Błędowic, von Logau z Altendorfu i von Fragstein z Neczesławic. W 1734 roku majątek w Górkach Wielkich nabył Erdmann Marklowsky baron von Pernstein, żonaty z Anną Zuzanną Zyrowską von Zyrowa. Po śmierci ojca w 1765 roku dobra w Górkach Wielkich odziedziczyła ich córka Helene Maximiliane z domu Marklowsky von Pernstein. Mężem Heleny Maximiliane był jej kuzyn Georg Franz Marklowsky von Pernstein (ur.1704r., zm.1764r.). Z małżeństwa tego na świat przyszło dwóch synów: Georg Erdmann i Georg Adam. Leopold Szersznik pisał również o małżeństwie Caroline Maximiliane Helene i Friedricha Ferdinanda von Marklowsky und Zebracz. Być może po śmierci pierwszego męża córka Erdmanna Marklowsky`ego barona von Pernstein i Anny Zuzanny Zyrowskiej wyszła za mąż za kolejnego krewniaka. W 1802 roku rodzina Marklowskich sprzedała majątek w Górkach Wielkich księciu Albertowi Kazimierzowi sasko-cieszyńskiemu (ur.1738r., zm.1822r.). Posiadłość została wcielona do dóbr zarządzanych przez Komorę Cieszyńską. Książę Albert z małżeństwa z arcyksiężniczką Marią Krystyną (ur.1742r., zm.1798r.) nie miał potomstwa. W 1791 roku adoptowali bratanka Marii Krystyny - Karola Ludwika Jana Józefa von Habsburg (ur.1771r., zm.1847r.), syna cesarza Leopolda II. Książę ten założył linię Habsburgów cieszyńskich, która posiadała dobra wchodzące w skład Komory Cieszyńskiej do końca pierwszej wojny światowej. Następnie majątki na terenie księstwa cieszyńskiego przejęły państwa: Polska i Czechosłowacja. Posiadłość w Górkach Wielkich należała do włości zajętych przez Skarb Państwa Polskiego. W 1922 roku dobra te wydzierżawił, a osiem lat później wykupił na własność major Tadeusz Kossak (ur.1857r., zm.1935r.), syn Juliusza i brat Wojciecha, znanych polskich malarzy batalistów. W 1923 roku po śmierci męża do dworu w Górkach Wielkich wprowadziła się Zofia Kossak-Szczucka (ur.1889r., zm.1968r.), córka Tadeusza i Anny Kisielinickiej-Kossakowej. Dwa lata później Zofia ponownie wyszła za mąż za Zygmunta Szatkowskiego. W 1935 roku Zofia Kossak-Szatkowska odziedziczyła majątek w Górkach Wielkich. We wrześniu 1939 roku została zmuszona do opuszczenia posiadłości. Dwór Kossaków zajęły władze niemieckie. W rezydencji utworzono ośrodek Związku Niemieckich Dziewcząt (Bund deutscher Mädel). Prawdopodobnie po zakończeniu działań wojennych 6 lub 8 maja 1945 roku dwór został spalony. Następnie majątek Kossaków przejęło państwo polskie. Zabudowania folwarczne przekazano w zarząd Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej. Zofia Kossak-Szatkowska w 1945 roku wyjechała wraz z mężem do Wielkiej Brytanii. Władze komunistyczne zgodziły się na jej powrót z emigracji dopiero w 1957 roku. Dawni właściciele posiadłości zamieszkali w skromnym domku ogrodnika, który w przeciwieństwie do dworu bez szwanku przetrwał wojenną zawieruchę. W budynku tym Zofia Kossak-Szatkowska mieszkała do śmierci w 1968 roku. Mąż pisarki Zygmunt Szatkowski utworzył w domu ogrodnika muzeum biograficzne, które w 1973 roku uznano za Oddział Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Na przełomie XX i XXI wieku potomkowie Zofii i Zygmunta Szatkowskiego utworzyli Fundację im. Zofii Kossak i wykupili część gruntów oraz zabudowań dawnego folwarku. W 2010 roku zakończono prace budowlane w rezultacie których w częściowo odbudowanym dworze rozpoczęło działalność Centrum Kultury i Sztuki „Dwór Kossaków” w Górkach Wielkich. W planach są również prace remontowo-adaptacyjne dawnego spichlerza. Ruiny dworu otacza niewielki (0,5ha) park. Informacje na temat zwiedzania obiektu oraz organizowanych w nim różnych imprezach kulturalnych można znaleźć na oficjalnej stronie
Dwór
Rezydencja została wzniesiona w XVIII wieku przez rodzinę Marklowskich w miejscu starszego dworu. Historycy sztuki przyjmują powszechnie, że budynek ufundowała Helena Maximilana w 1781 roku, natomiast cieszyński historyk Mariusz Makowski twierdzi, iż fundatorem był w 1734 roku jej ojciec Erdmann Marklowsky baron von Pernstein. Po przejęciu dóbr w Górkach Wielkich przez Kamerę Cieszyńską dwór wykorzystywano jako siedzibę zarządców. Ponownie rezydencją właścicieli majątku został po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Spalony w 1945 roku przez następne kilkadziesiąt lat popadał w coraz większą ruinę. W ostatnich latach w zabytku prowadzono prace budowlane. W ich rezultacie budynek został częściowo odbudowany, a częściowo zabezpieczony w formie trwałej ruiny. Dwór murowany z kamienia i cegły, potynkowany, założony na rzucie prostokąta, częściowo podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty był dachem mansardowym z lukarnami. Rezydencja posiada siedmioosiową fasadę, z centralnym jednoosiowym ryzalitem, mieszczącym główne wejście, poprzedzone filarowym podcieniem. Ryzalit wieńczy płaski trójkątny przyczółek. Elewacja ogrodowa również siedmioosiowa, z centralnym pozornym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. Elewacje boczne trzyosiowe. Układ wnętrz dwutraktowy, na osi budynku sień i klatka schodowa. Wyremontowana została centralna część dworu: sień, klatka schodowa oraz kilka pomieszczeń. Większość murów została doprowadzona do wysokości nadproży okiennych na drugiej kondygnacji i zabezpieczona przed degradacją. W otwory okienne wstawiono szyby. Z detali architektonicznych zdobiących elewację dwór zachował wydatny gzyms kordonowy znajdujący się między kondygnacjami.
Zabytki w Górkach Wielkich
Do rejestru zabytków Górkach Wielkich wpisano kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych (27.02.1960r., nr rej.: 146/60 (R/431/54) i 1978r., nr rej.: A-313/78) oraz zespół dworski z XVIII w. (30.12.1968r., nr rej.: 972/68 i 17.10.1978r., nr rej.: A-369/78): dwór (ruiny) oraz park.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Górek Wielkich zapewniają autobusy firmy PK TRANSKOM Sp. z o.o. ze Skoczowa, kursujące m.in. z Brennej, Cieszyna i Skoczowa. Najlepsze połączenie jest ze Skoczowem. Do miasta można dotrzeć zarówno pociągiem (np. z Katowic) lub autobusem (m.in. z Bielska-Białej). Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A1 w kierunku Gorzyczek do węzła Żory, następnie północną obwodnicą miasta do DK81 i dalej tą trasą w stronę Wisły. W Skoczowie z DK81 należy zjechać na trasę S1 w kierunku Bielska-Białej, a następnie skręcić w prawo w lokalną drogę prowadzącą do Górek Wielkich (ul. Górecka). Odległość: w jedną stronę około 75 km. Dwór znajduje się w północnej części Górek Wielkich, przy ulicy Stary Dwór. W pobliżu zabytku nie ma problemu z zaparkowaniem samochodu.
Damian Dąbrowski
Wrzesień 2013r.
