Powiat gliwicki, miasto
(nazwa niemiecka: Gleiwitz, Kreis Gleiwitz)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki dziejów Gliwic sięgają połowy XIII w. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1276 r. Miasto zostało prawdopodobnie lokowane kilkanaście lat wcześniej przez księcia opolsko – raciborskiego Władysława. Po śmierci księcia Władysława, około 1281 r., księstwo zostało podzielone pomiędzy jego czterech synów. Gliwice znalazły się w dzielnicy kozielsko – bytomskiej należącej do księcia Kazimierza. Synowie Kazimierza w pierwszej połowie XIV w. podzielili nieduże księstwo na jeszcze mniejsze państewka. Jednym z nich było księstwo gliwickie, zarządzane między 1340 a 1342 lub 1355 r. przez księcia Siemowita. Za jego panowania w mieście został wniesiony pierwszy murowany zamek. Brak przekazów źródłowych na temat budowli sprawił, że na powstały dwie hipotezy na temat jej lokalizacji. Pierwsza wiąże z średniowiecznym zamkiem istniejący do dziś tzw. Dwór Cetryczów, według drugiej na piwnicach zamku zbudowano w czasach późniejszych plebanię przy kościele Wszystkich Świętych. Istnieje także możliwość, iż w drugiej połowie XIV w. i pierwszej XV w. w Gliwicach funkcjonowały dwa zamki, ponieważ po wygaśnięciu linii Piastów bytomskich w 1355 r., posiadłości ich, w tym miasto Gliwice, zostały podzielone między Piastów cieszyńskich i oleśnickich. Zamek lub zamki mogły zostać zniszczone w 1430 r., kiedy miasto opanowali husyci, bądź w rok później gdy odbiły je katolickie wojska książąt oleśnickich. W latach 1445-82 częścią miasta władał Jan IV z linii Piastów oświęcimskich, tytułujący się między innymi księciem gliwickim. Prawdopodobnie władca ten posiadał w Gliwicach jakąś rezydencję, być może odbudował fragment zniszczonej przez husytów warowni. Pod koniec XV w. Gliwice znalazły się w rękach ostatniego Piasta opolskiego Jana II, po śmierci którego w 1532 r., wraz z resztą posiadłości zostały przejęte przez króla czeskiego i cesarza niemieckiego Ferdynanda I Habsburga. W 1558 r. Habsburgowie wydzierżawili miejscowość Fryderykowi von Zetritz. Nowy zarządca w miejscu wcześniejszego zamku lub arsenału zbudował dwór istniejący do dziś. W 1596 r. mieszczanie gliwiccy wykupili zwierzchnie prawa książęce i od tego roku Gliwice były wolnym miastem królewskim. Tzw. Dwór Cetrycza wykorzystywano w następnych wiekach jako arsenał, więzienia, a nawet magazyn. Po drugiej wojnie światowej w budynku urządzono działające do dzisiaj muzeum. W latach 1952-61 i 1983-88 prowadzono prace budowlano – remontowe, które zmieniły wygląd zewnętrzny dworu i układ jego wnętrz. Zabytek pomimo braku materiałów źródłowych zaczęto określać zamkiem piastowskim.
Dwór Cetrycza (Zetritza) został wzniesiony w latach 1558-61. Prawdopodobnie przy jego budowie wykorzystano dwie średniowieczne baszty i łączący je fragment murów miejskich. Dwór murowany z kamieni i gotyckiej cegły, częściowo potynkowany, złożony z trzech niewielkich skrzydeł i wieży w narożniku południowo – zachodnim, trzykondygnacjowy, skrzydła nakrywają dachy siodłowe, wieżę dach namiotowy. Elewacje pozbawione cech stylowych, skrzydła boczne zamknięte trójkątnymi szczytami. Część środkowa jednotraktowa, reszta budynku w układzie trzytraktowym, w części pomieszczeń parteru sklepienia kolebkowe.
Budynek można bez przeszkód obejrzeć z zewnątrz, wnętrza dostępne w godzinach pracy muzeum. Szczegółowe informacje można znaleźć na:
Podczas wizyty w Gliwicach proponuję zobaczyć z pośród licznie zachowanych zabytkowych budowli:
- kościół farny Wszystkich Świętych (pl. Wszystkich Świętych), wzmiankowany w 1335 r., gotycki, zbudowany w formie trójnawowej hali, w czasach późniejszych kilkakrotnie niszczony przez pożary, odbudowywany i przekształcany. Ostatnia przebudowa z lat 1930-33 nawiązująca do pierwotnego gotyckiego stylu budowli. We wnętrzach zachowane barokowe wyposażenie.
- kościół cmentarny Wniebowzięcia MB (ul. Kozielska), przeniesiony w 1925 r. z Zębowic (powiat oleski), drewniany, zbudowany pod koniec XV w. w konstrukcji zrębowej. We wnętrzach barokowe wyposażenie.
- gotycki kościół parafialny p.w. św. Bartłomieja, przy ul. Toszeckiej (więcej informacji w tekście Gliwice Sobiszowice)
- neogotycką katedrę p.w. śś Piotra i Pawła (ul. Jana Pawła II), zbudowaną w latach 1896-99 według projektu architekta Hugo Heera, z oryginalnym wyposażeniem wnętrz wykonanym przez Zakład Sztuki Kościelnej Carla Buhla z Wrocławia.
- rynek z ratuszem pochodzącym z XV w., w czasach późniejszych wielokrotnie przebudowywanym. W pobliżu rynku przy ulicach Górnych i Dolnych Wałów fragmenty murów miejskich i liczne ciekawe kamienice. Starówka gliwicka należy do najlepiej zachowanych na Górnym Śląsku, niestety przez wiele lat zaniedbana, wymaga znacznych inwestycji.
- oddział muzeum miejskiego w neorenesansowej willi, tzw. Villa Caro, ul. Dolne Wały 8a
- kamienice i budynki przy ul. Zwycięstwa, w tym Urząd Miejski, mieszczący się w dawnym hotelu „Haus Oberschlesien”, przed nim rzeźba Theodora Kalidego „Trzy tańczące fauny”.
- palmiarnię – ul. Fredry
- budynek Poczty przy ul. Górnych Wałów
- główny Dworzec Kolejowy (zamykający oś widokową ulicy Zwycięstwa)
- budynki Radiostacji Gliwickiej przy ul. Tarnogórskiej
Do rejestru zabytków tzw. Dwór Cetryczów, ul. Pod Murami 2 wpisano 05.05.1958 r., pod nr 568/58 i ponownie 07.03.1960 r., pod nr 320/60.
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd do Gliwic komunikacją publiczną nie stanowi większego problemu. W centrum miejscowości znajduje się stacja kolejowa posiadającą połączenia z wieloma nie tylko śląskimi miastami. Do Gliwic dojeżdżają również liczne autobusy PKS i KZK GOP. Przykładowe możliwości dojazdu:
- pociągiem z Katowic, Częstochowy, Opola, Kędzierzyna – Koźla, Wrocławia, Warszawy, Krakowa, Przemyśla
- autobusem PKS z Rybnika
- autobusem KZK GOP: linie nr 6, 840, 870 z Katowic, nr 850 z Bytomia, m.in. nr 6, 156, 617, 840, 870 z Zabrza, nr 80 i 112 z Tarnowskich Gór, nr 8, 58, 194, 648 i 710 z Knurowa, nr 194 z Czerwionki - Leszczyn.
Gliwice posiadają również bardzo dobry układ połączeń drogowych. Przez miasto przebiegają drogi krajowe nr 78 i 94, a na jego obrzeżach autostrada A4. Z autostrady można do miasta zjechać na 4 węzłach: Kleszczów (dzielnice zachodnie), Ostropa (dzielnice zachodnie), Rybnicka (dzielnice południowe), Sośnica (dzielnice wschodnie). W przyszłości w Sośnicy funkcjonować będzie węzeł z autostradą A1, która ma prowadzić od Gdańska do granicy polsko – czeskiej. W planach jest również odcinek Drogowej Trasy Średnicowej Zabrze – Gliwice. Budowa tej drogi znacznie ułatwiłaby dojazd do centrum miasta. W chwili obecnej jako drogę dojazdową do Gliwic polecam przede wszystkim autostradę A4. Przykładowe odległości: z Katowic około 30 km, z Opola około 80 km, z Krakowa około 110 km. Z zaparkowaniem samochodu w centrum miasta może być niestety problem, mimo funkcjonowania stref płatnego parkowania. Rozwiązanie tego problemu mogą być parkingi przy centrach handlowych, z których część znajduje się dosyć blisko zamku w Gliwicach.
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2010 r.
