Powiat gliwicki, miasto Gliwice, dzielnica
(nazwa niemiecka Laband, Kreis Gleiwitz)
Początki Łabęd sięgają połowy XIII wieku, a pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1286 roku. W 1401 roku na dokumencie księcia strzeleckiego Bernarda podpisał się niejaki Ditrich właściciel Łabęd. Z kolei na dokumencie tego księcia z 1429 roku widnieje podpis Ulbrechta Kicze von Labut. W 1453r. świadkiem na dokumencie księcia Konrada IX Czarnego był Fryderyk Labud. Z kolei na wydanych w 1456 roku dokumentach księcia Jana IV gliwickiego i króla Kazimierza Jagiellończyka pojawił się Sambor de Labut. Początki związku Łabęd z rodziną von Welczek sięgają 1670 roku, kiedy to wioskę nabył Georg Bernhard Welczek (ur.1636r., zm.1687r.) baron von Gross Dubensko und Petersdorf. Był on właścicielem rozległych włości na Górnym Śląsku, obejmujących m.in. Stare Gliwice, Niepaszyce, Zabrze, Pszów, Gierałtowice, Czechowice, Chudów, Paniówki, Orzegów, Szombierki. Georg Bernhard w latach 1662-1667 przebywał w Pradze. W 1667 roku powrócił na Śląsk. W 1684 roku został kanclerzem księstwa opolsko-raciborskiego. W 1686 roku powiększył posiadane dobra dokupując Kozłów.
Źródło: Pilnacek J., Die alteste genealogie der Grafen Wilczek. Vien 1936
Po śmierci Georga Bernharda majątki otrzymał w spadku jego bratanek Johann (Hans) Bernhard Welczek (ur.1661r. w Dębieńsku Wielkim, zm.1745r. w Łabędach) baron von Gross Dubensko und Petersdorf. W źródłach Johann Bernhard wymieniany był jako właściciel Łabęd, Starych Gliwic, Niepaszyc, Pszowa, Czechowic, Przyszówki i Ornontowic. W 1692r. ożenił się z Marią Josefą hrabianką von Berchthold. Z małżeństwa na świat przyszły trzy córki i trzech synów. Spadkobiercą włości został najstarszy syn Karl Anton Welczek (ur. około 1696r., zm. w Mysłowicach w 1755r.).
Źródło: Pilnacek J., Die alteste genealogie der Grafen Wilczek. Vien 1936
Jego siostra Maria Johanna Antonia urodziła się w 1704 roku w Łabędach, co potwierdza istnienie w miejscowości rezydencji Welczków. Za rządów Karla Antona dobra zostały pomniejszone o Ornontowice, przybyły za to Czuchów i Kozłów. Właściciel Łabęd ożenił się bardzo późno – 1747r. – za znacznie młodszą Benigną (ur.1721r., zm.1797r.), córką Johanna von Paczenski und Tenczin i Dorotei z domu von Wrochem. Mimo to doczekał się jeszcze pięciu synów i dwóch córek. Dwaj najstarsi synowie zmarli w dzieciństwie i po śmierci ojca spadek otrzymał trzeci w kolejności Johannes Nepomucen Ignaz Franz Josef (ur. W 1749r. w Łabędach, zm. w 1811r. w Czuchowie). W 1755 roku Johannes Nepomucen liczył zaledwie sześć lat. Rozległe włości Welczków znalazły się więc pod zarządem jego prawnych opiekunów. W kolejnych dekadach część wiosek została sprzedana, dokupiono za to inne.
Do Johannesa Nepomucena należały m.in. Łabędy, Ziemięcice, Zacharzowice, Niepaszyce, Stare Gliwice, Przezchlebie, Przyszówka, Świętochłowice, Wierbka. Jego młodszy brat Gustav Joseph Berthold Welczek (ur. w 1751r. w Łabędach, zm. w 1797r. w Strzelcach Wielkich) był porucznikiem w regimencie huzarów, starostą powiatu strzeleckiego oraz właścicielem Kadłubca, Ligoty i Wysokiej w tymże powiecie.
Źródło: Pilnacek J., Die alteste genealogie der Grafen Wilczek. Vien 1936
Johannes Nepomucen w 1772 bądź w 1773r. ożenił się z Sofią hrabianką von Strachwitz (ur.1754r., zm. w 1817r. w Łabędach), córką Karla Josepha von Strachwitz na Cieszowej, od 1768r. właściciela Kamieńca. Johhanes Nepomucen i Sofia mieli aż dwanaścioro dzieci – osiem córek i czterech synów.
Źródło: Pilnacek J., Die alteste genealogie der Grafen Wilczek. Vien 1936
Według opisu miejscowości z 1783 roku w Łabędach znajdował się pański folwark, katolicki kościół i szkoła, 14 gospodarstw kmieci, 21 zagrodniczych oraz16 chałupniczych. Wioska liczyła 232 mieszkańców, a jej właścicielem był pan baron von Welczek. Spośród synów Johannesa Nepomucena i Sofii rodziców przeżył tylko Joseph Bernhard Valerius Kajetan Laurentius (ur. w 1780r. w Łabędach, zm. w 1839r. w Łabędach). Otrzymał on w spadku Łabędy, Czechowice, Niepaszyce, Stare Gliwice i Przyszówkę. W 1801 roku w Wielkich Strzelcach pojął za żonę kuzynkę Antonie Ernestine Sofie Aloisie hrabiankę von Strachwitz (ur. w 1784r. w Kalinowie, zm. w 1864r. w Łabędach), córkę Joachima Ernsta von Strachwitz na Kamieniu Śląskim i Franziski z domu hrabianki von Neuhaus-Cormons. Małżeństwo posiadało sześć córek i czterech synów.
Źródło: Pilnacek J., Die alteste genealogie der Grafen Wilczek. Vien 1936
Z opisu miejscowości z 1830 roku wynika, że w Łabędach znajdował się pałac, folwark, 64 domy, kościół i szkoła katolicka, gorzelnia oraz browar. Wioskę zamieszkiwały 493 osoby, w tym tylko 3 wyznania ewangelickiego i 3 Żydów, zdecydowaną większość mieszkańców stanowi katolicy. Karl Borromeusz Robert Ernst Johann August Welczek (ur. w 1802r. w Łabędach, zm. w 1871r. w Wiesbaden), najstarszy z synów Josepha Bernharda, otrzymał posiadłość Czuchów i dobra Ujazd. Fideikomis obejmujący rodowe Łabędy, Szobiszowice, Czechowice, Stare Gliwice, Niepaszyce oraz Przyszówkę otrzymał trzeci z kolei syn – Bernhard Johann Nepomucen Ignaz Kacper Welczek (ur. w 1805r. w Łabędach, zm. w 1862r. w Łabędach). W 1836 roku w Starościnie poślubił on daleką krewną Marię Johannę (ur. w 1815r. w Starościnie, zm. w 1895r. w Starościnie), córkę Johanna Jozefa hrabiego von Saurma-Jeltsch i Marie z domu hrabianki von Strachwitz.
Źródło: Pilnacek J., Die alteste genealogie der Grafen Wilczek. Vien 1936
Małżeństwo miało trzy córki i jednego syna – Bernharda Jozefa Ernsta Karla (ur. w 1844 r. w Łabędach, zm. w 1917r.) hrabiego von Welczek, który w 1862 roku odziedziczył fideikomis Łabędy. Bernhard Josef był także właścicielem majątku Ligota. Działał w pruskiej administracji, odbył służbę wojskową i otrzymał stopień majora w regimencie kirasjerów. W 1872 roku poślubił w Żaganiu Luize Franziske Hermine Elizabeth (ur. w 1852r. w Paryżu, zm. w 1909r. w San Remo) hrabiankę von Hatzfeld-Trachenberg, córkę hrabiego Maximiliana von Hatzfeld-Trachenberg i Pauliny z domu hrabianki de Castellane.
Źródło: Pilnacek J., Die alteste genealogie der Grafen Wilczek. Vien 1936
Bernard Josef i Luize mieli trójkę dzieci: Marię Rosario (ur. w 1873r. w Łabędach), Johannesa Bernharda (ur. w 1875r. Łabędach) i Olgę Marię (ur. w 1878r. w Łabędach). W 1894 roku właściciel Łabęd otrzymał tytuł hrabiego. W tym czasie należący di niego majorat liczył 3122ha, z czego na sam majątek Łabędy przypadało 558ha: 237ha pól uprawnych, 78ha łąk, 20ha pastwisk, 213ha lasów, 2ha stawów, 8ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na pańskim folwarku działała cegielnia oraz gorzelnia. Dziedzic dóbr łabędzkich Johannes Bernhard wiele czasu spędzał poza granicami cesarstwa niemieckiego. W 1910 roku w hiszpańskim Santiago poślubił Luise de Balmaseda y Fontencilla (ur. w 1886r. w Santiago). Małżeństwo to doczekało się czwórki dzieci, z których każde urodziło się w innym miejscu. Najstarszy syn Johannes Bernhard Welczek baron von Gross Dubensko przyszedł na świat jeszcze w Santiago w 1911 roku. Córka Louise Marie Rosario Trinidad Bernadette Welczek urodziła się w 1913 roku w Dreźnie. Drugi syn Niklas Clemens Maria Welczek (ur. w 1916r., zm. w 1937r. w Łabędach), był ostatnim członkiem rodu który przyszedł na świat w łabędzkiej rezydencji. Miejscem urodzenia drugiej córki Anny Ines Marii Welczek był już Berlin (1919r.). Nieco wcześniej w 1917 roku Johannes Bernhard odziedziczył po ojcu fideikomis Łabędy i dobra rycerskie Ligota. W służbie wojskowej Johannes Bernhard hrabia Welczek doszedł do stopnia rotmistrza. Znacznie dalej zaszedł w administracji i dyplomacji. Był niemieckim ambasadorem w Paryżu. To jego 7 listopada 1938 roku próbował zamordować Herszel Grynszpan. Ambasador przypadkiem uniknął śmierci, a ofiarą zamachowca padł radca von Rath. Wydarzenia te i wystąpienie doktora Goebbelsa w Monachium było przyczyną pogromu, który przeszedł do historii pod nazwą Noc Kryształowa (z 9. na 10 listopada 1938r.). Fakt wieloletniego przebywania właściciela majoratu poza granicami Niemiec miał wpływ na gospodarowanie majątkiem. Do 1930 roku powierzchnia majoratu spadła z 3122ha, do 2216ha. Posiadłość w Łabędach zachowała jednak swoją powierzchnię 558ha, w tym 237ha pól uprawnych, 78ha łąk, 20ha pastwisk, 213ha lasów, 2ha stawów, 8ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Wzmiankowano w niej nadal cegielnię i gorzelnię. Co ciekawe ostatnia księga adresowa z 1937 roku podaje, iż majątek w Łabędach nadal liczył 558ha. Prawdopodobnie jest to błąd. Bowiem przez miejscowość budowano w latach 30. XX wieku Kanał Gliwicki. Przebieg kanału został zaplanowany przez posiadłość Welczków. Hrabia Johannes pod budowę odsprzedał państwu niemieckiemu część parku obejmującą tzw. stary zamek oraz obszar z zabudowaniami gospodarczymi przypałacowego ogrodnictwa. Otrzymał za nie 115 200 marek. Ostatecznie pierwotna siedziba Welczków w Łabędach została wyburzona w marcu 1937 roku. Dziś w jej miejscu znajduje się wspomniany Kanał.
Źródło: za Miron Urbaniak, Dzieje hydrotechniki w Polsce. Kanał Górnośląski (Gliwicki), s.63.
Hrabia Johannes często przebywał poza Łabędami. W 1945 rok przed zbliżającymi się oddziałami Armii Czerwonej reszta rodziny w pośpiechu wyjechała z majątku. Dobra łabędzkie przejęło państwo polskie.
Źródło: Pilnacek J., Die alteste genealogie der Grafen Wilczek. Vien 1936
Zachowany tzw. nowy pałac znalazł się w gestii miejscowego Państwowego Gospodarstwa Rolnego urządzonego na bazie folwarku Welczków. W pałacu urządzono biura przedsiębiorstwa, poza tym mieściła się w nim biblioteka, świetlica oraz sala zabaw. Źle użytkowany i zaniedbany obiekt ulegał szybkiej dewastacji. W latach 50. XX wieku przeprowadzono jego inwentaryzację. Następnie biura PGR-u przeniesiono do nowych baraków, a pałac zamierzano wyremontować z przeznaczeniem na siedzibę miejskiego archiwum. Plany te nie zostały jednak zrealizowane i w latach 60. ubiegłego stulecia zrujnowany obiekt został wysadzony. Dziś trudno znaleźć ślady po rezydencji. Pozostały fragmenty murów przyziemia i zasypane piwnice.
Tzw. Stary zamek
Zapewne już w średniowieczu istniał w Łabędach jakiś gródek obronny. Być może w jego miejscu wzniesiono w kolejnych stuleciach siedzibę szlachecką. Rezydencja zapewne została uszkodzona, bądź zniszczona w czasie wojny trzydziestoletniej. Prawdopodobnie Georg Bernhard Welczek (ur.1636r., zm.1687r.) po zakupie dóbr w 1670 roku odnowił stary zamek, lub wystawił nowy budynek. W 1704 roku w Łabędach urodziła się Maria Johanna Antonia Welczek, tak więc rodzina musiała posiadać już jakąś siedzibę w tej miejscowości. Pałac znamy dzięki rysunkowi z połowy XVIII wieku. Był to budynek murowany, wzniesiony na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty wysokim dachem czterospadowym, z centralną kwadratową wieżą z zegarem, zwieńczoną baniastym hełmem. W kolejnych stuleciach rezydencja była zapewne kilkukrotnie przebudowywana. Trudno dziś powiedzieć czy kolejne informacje o pracach budowlanych przy siedzibie Welczków w Łabędach dotyczą tego budynku, czy też wzniesienia nowego pałacu. Z mapy z lat 30. XX wieku wynika, że stara rezydencja była budynkiem na planie prostokąta, z przybudówką w elewacji bocznej południowo-wschodniej. Z kolei na widokówce z tego okresu widać fasadę budynku pokrytą bluszczem. Główna elewacja rezydencji pozbawiona była istniejącej w XVIII wieku wieży. Posiadała jedenaście osi, a trzyosiową część środkową akcentował płytki trzykondygnacyjny ryzalit zwieńczony trójkątnym przyczółkiem. Budynek przykrywał wysoki dach mansardowy.
Źródło: http://fotopolska.eu/zamek_welczkow (dostęp: 14.01.2018r.)
Źródło: http://fotopolska.eu/zamek_welczkow (dostęp: 14.01.2018r.)
Nowy pałac
Siedziba została wybudowana w pobliżu tzw. starego zamku w 1870 roku. Tak więc zleceniodawcą był Bernhard Jozef Ernst Karl Welczek(ur. w 1844 r. w Łabędach, zm. w 1917r.). Nowy pałac był murowany, potynkowany, założony na planie prostokąta, dwu- i trzykondygnacyjny, nakryty wysokim dachem mansardowym z lukarnami i wystawkami. Elewacje ozdabiały neorenesansowe detale (gzymsy, naczółki, pilastry). Główne wejście podkreślał portyk filarowy zwieńczony rozległym tarasem oraz pozorny ryzalit zamknięty rozbudowanym naczółkiem z tarczą herbową właścicieli. Na osi budynku znajdował się obszerny hol ze schodami. Na pierwszym piętrze usytuowano salę balową, z której można było wyjść na taras. W sumie rezydencja posiadała około 25 pomieszczeń. Na temat jej wnętrz trudno znaleźć więcej informacji.
Źródło: http://fotopolska.eu/zamek_welczkow (dostęp: 14.01.2018r.)
Źródło: http://fotopolska.eu/zamek_welczkow (dostęp: 14.01.2018r.)
Dziś po rozległym majątku Welczków w Łabędach pozostał zaniedbany park na obrzeżach Kanału Gliwickiego i resztki zabudowań pofolwarcznych przy ulicy Zamkowej. Wśród nich warto zwrócić uwagę na dawny spichlerz. Część zabudowań została w ostatnich latach wyburzona i na miejscu istniejącego w drugiej połowie XX wieku Państwowego Gospodarstwa Rolnego powstaje osiedle domków szeregowych. Jednym z nielicznych śladów posiadłości jest neogotycka kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena, położona kiedyś na obrzeżach majątku.
Łabędy to obecnie północna dzielnica Gliwic. W latach 1954-1964 samodzielne miasto, następnie włączone do Gliwic. Z centrum Gliwic dojazd zapewniają liczne autobusy KZK GOP. W Łabędach w pobliżu dawnego majątku Welczków oraz Kanału Gliwickiego znajduje się również ważna stacja kolejowa na trasie Katowice – Wrocław. Posiadłość Welczków była położona na północnym krańcu tzw. Starych Łabęd, na zachód od wspomnianego Kanału. Śladem po niej jest nazwa ulicy Zamkowej.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2018r.
