Powiat Katowice, część miasta
(nazwa niemiecka Zalenze, Kreis Beuthen, od 1875r. Kreis Kattowitz)
Zabytki w Załężu
Do rejestru zabytków w Katowicach Załężu zostały wpisane:
- kościół par. p.w. św. Józefa, pocz. XX, nr rej.: A-1236/78 z 8.09.1978r.
- zespół dworski, ul. Gliwicka 159, 1886, 1905, nr rej.: A/1473/92 z 8.07. 1992r.: dwór i park
- wieża wyciągowa z budynkami nadszybia i maszynowni szybu „Wschodniego II” d. KWK „Kleofas”, ul. Bocheńskiego, 1913-21, nr rej.: A/321/10 z 23.11.2010
Miejscowość wzmiankowano w 1360 roku jako Zalanze, a w 1474 roku pod nazwą Zaluzie. W 1360 roku właścicielem Załęża był Otto z Pilczy herbu Topór (zm. 1384r.), starosta ruski i sandomierski, posiadacz zamku Smoleń i licznych terenów na obszarze dzisiejszego Sosnowca, Katowic i Mysłowic. W latach 1536-1614 Załęże należało do rodziny Salomon. Około 1617 roku majątek otrzymał jako posag Andrzej Lipski z Lipia (zm. przed 1625r.), mąż córki Mikołaja I seniora Salomona. W 1641 roku bracia Piotr i Adam Lipscy sprzedali majątek Piotrowi Gręboszowskiemu. W rękach Piotra Gręboszewskiego włości pozostały do 1650 roku. Około 1656 roku Załęże należało do Andrzeja Kreczyka ze Stanowic i Mokrego. Następnie dobra otrzymał w spadku jego syn Jan Jerzy Kreczyk, od 1685 roku posiadający indygenat polski. W 1728 roku właścicielem Załęża i Chropaczowa był Franciszek Paweł Kreczyk, asesor sądu ziemskiego bytomskiego. Od 1734 roku majątek należał do Ernsta Ferdinanda von Neefe und Obischau oraz jego żony Joanny Leopoldyny von Zinneburg. W 1751 roku posiadłość odkupił od nich Jan Krzysztof Mieroszewski, I ordynat mysłowicki. W 1755 roku po śmierci Jana Krzysztofa ordynację odziedziczył jego bratanek Józef. Pozostałe majątki, w tym Załęże, otrzymała w spadku Józefa Maria, jedyna córka Jana Krzysztofa. Maria Józefa wyszła za mąż za Franciszka von Schwellengräbe. W 1764 roku posiadłość sprzedała swojemu synowi Janowi Nepomucenowi von Schwellengräbe. Dwa lata później po śmierci syna ponownie objęła majątek w Załężu. Jeszcze w tym samym roku sprzedała posiadłość Józefowi Garnierowi. Po bankructwie Józefa Garniera w 1768 roku Józefa Maria po raz kolejny wykupiła posiadłość. Rok później zmarł jej mąż. W 1770 roku ostatecznie sprzedała Załęże Władysławowi Ogonowi. W latach 1779-1805 majątek należał do Karola von Wachowski. W 1783 roku w Załężu znajdowała się pańska siedziba, folwark, 21 gospodarstw kmieci, 20 zagrodników oraz młyn. W sumie wieś liczyła 189 mieszkańców. Od 1807 roku dobra należały do rotmistrza Fryderyka von Wrochema (ur. 1770r., zm. 1837r.) i jego żony Charlotty z domu von Skrbensky. W 1830 roku w Załężu wzmiankowano 73 domy, 403 mieszkańców, w tym 9 ewangelików i 13 Żydów, katolicką szkołę i młyn wodny. W skład wsi wchodziły folwark Kuśnice i folwark Obroky (Łuczka) oraz kolonia Johanka. W 1837 roku włości nabył Leobel Freund, żydowski kupiec i przedsiębiorca z Bytomia, właściciel kopalni „Charlotte”. W opisie Załęża z 1845 roku wymieniono 73 domy, folwark, katolicką szkołę, hodowlę 900 owiec merynosów i 222 sztuk bydła. Na terenie miejscowości działała dominalna kopalnia rudy żelaza, a także kilka kopalń węgla (Charlotte, Victor, Jenny, Joseph, Klephas). Częścią wsi były: huta cynku Johanne, kolonia Johanka, młyn wodny Kuźnika, folwark z owczarnią Obroky (Łuczka). Załęże liczyło 839 mieszkańców, w tym 20 ewangelików i 28 Żydów. W 1845 roku Leobel Freund sprzedał posiadłość w Załężu i kopalnię „Cleophas” Karolowi Neumannowi, dyrektorowi dóbr hrabiego Andreasa Marii von Renard ze Strzelec Wielkich. Kolejnym właścicielem dóbr został Ernst Georges de la Tour, radca sądu ziemskiego. Od 1856 roku majątek należał do hrabiego von Moltke, królewskiego duńskiego szambelana. W 1861 roku właścicielami włości byli spadkobiercy hrabiego von Moltke. W latach 1866-1876 posiadłość znajdowała się w rękach Wernera. Od 1883 roku włości należały do Spółki z Wrocławia „Bergwerksgeseltschaft Georg von Giesche’s Erben”. W 1894 roku generalnym pełnomocnikiem Towarzystwa Górniczego Spadkobierców Jerzego von Giesche był dyrektor Friedrich Bernhardi (ur. 1838r., zm.1916r.). Folwark prowadził inspektor Kempe. Dobra liczyły 493ha, w tym 255ha pól uprawnych, 28ha łąk, 16ha pastwisk, 148ha lasów, 46ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W latach 1905-1913 generalnym dyrektorem koncernu Bergwerks Gesellschaft Georg von Giesche`s Erben z Wrocławia był tajny radca górniczy Anton Uthemann. Mieszkał on w dworze w Załężu. Pełnił także funkcję generalnego pełnomocnika do spraw majątku. Folwarkiem w dalszym ciągu zajmował się inspektor Kempe. Powierzchnia dóbr wynosiła 483ha, w tym 255ha pól uprawnych, 28ha łąk, 6ha pastwisk, 148ha lasów, 46ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1922 roku w Katowicach zarejestrowano spółkę „Giesche SA w Katowicach”, która przejęła wszystkie majątki niemieckiego koncernu, jakie znalazły się po polskiej stronie granicy, w tym także posiadłość w Załężu. W 1926 roku wszystkie akcje „Giesche Spółki Akcyjnej w Katowicach” zostały sprzedane amerykańsko-niemieckiej spółce Silesian-American Corporation (SACO). W 1937 roku dobra w Załężu należały w dalszym ciągu do Giesche Spółki Akcyjnej Katowice. Generalnymi pełnomocnikami byli prezydent Brooks i dyrektor Krasnodebski z Katowic. Gospodarstwem zajmował się inspektor Kozma. Włości liczyły 424ha, w tym 145ha pól uprawnych, 2ha łąk, 142ha lasów, 10ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Z tego 112ha przeznaczono do rozparcelowania.
Dwór na przełomie XIX i XX wieku
Źródło: https://fotopolska.eu/ (dostęp: 18.10.2021r.)
Siedziba dyrekcji Bergwerks Gesellschaft Georg von Giesche`s Erben po przebudowie z lat 1905-1907
Źródło: https://fotopolska.eu/ (dostęp: 18.10.2021r.)
Folwark w Załężu wzmiankowano już w XVI wieku. Drewniana rezydencja przy majątku istniała jeszcze w XIX wieku. Dwór obok folwarku wzniesiono w latach 1886-1887. Budynek został siedzibą kolejnych generalnych dyrektorów koncernu Bergwerks Gesellschaft Georg von Giesche`s Erben z Wrocławia: w latach 1887-1904 Friedricha Bernhardiego, w latach 1905-1913 Antona Uthemanna, w latach 1913-1920 Carla Bessera. Dwór pozostał regionalną dyrekcją Spółki Akcyjnej Giesche do 1945 roku. W czasie drugiej wojny światowej na terenie folwarku i w parku urządzono obóz pracy dla kobiet. W 1945 roku posiadłość przejęło państwo polskie. Przez kolejne trzy lata zabudowania były przedmiotem sporu między Ministerstwem Rolnictwa i Reform Rolnych a Centralnym Zarządem Przemysłu Węglowego. Ostatecznie w 1948 roku dwór przekazano Państwowemu Zarządowi Nieruchomości Ziemskich. W budynku urządzono mieszkania dla urzędników. Następnie w dworze działały Górniczy Zakład Lecznictwa Ambulatoryjnego, a w latach 1955-1960 przedszkole. W 2007 roku dwór został sprzedany prywatnej spółce. Po przeprowadzeniu prac remontowych i adaptacji pomieszczeń w budynku w 2009 roku otwarto prywatny szpital Avimed. Placówka w dalszym ciągu działa w dawnej siedzibie dyrekcji spółki Giesche i obiekt można zobaczyć z zewnątrz, z pewnej odległości.
Dwór w 2009 roku
Neoklasycystyczny dwór, wielokrotnie przebudowywany (m.in. w latach 1905-1907 według projektu Emila i Georga Zillmanna, w 1924, 1925 i 1933 roku). Budynek murowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakrytym dachem mansardowym z lukarnami i współczesnymi świetlikami. Elewacje dzielone pilastrami, dwór z boniowanym cokołem i wydatnym gzymsem wieńczącym. Okna w prostych opaskach, część okien z nadokiennikami, pod częścią płyciny. Na osi fasady główne wejście, umieszczone w parterowym ganku. Dodatkowe wejście w jednej z elewacji bocznych. Od strony ogrodu taras poprzedzony schodami. Układ wnętrz przekształcony. Zachowana klatka schodowa z ozdobną drewnianą balustradą i oryginalny żyrandol.
Zabudowania gospodarcze dawnego folwarku zostały wyburzone. Przypałacowy park rozcina obecnie ulica Gliwicka. Część północna ogrodzona, znajduje się na terenie zarządzanym przez właściciela szpitala. Część południowa ogólnodostępna, obecnie plac księdza Józefa Londzina. W latach 2017-2019 przeprowadzono rewitalizację placu. W jego centralnej części znajduje się obelisk z tablicą pamiątkową, poświęconą mieszkańcom Górnego Śląska i Zagłębia prześladowanym i zamordowanych w latach 1939-1945 przez hitlerowców.
Dwór w 2018 roku
Załęże dawna wieś, obecnie jedna z najstarszych części Katowic, położona po północno-zachodniej stronie miasta, około 4 kilometrów od centrum. Zespół dworski znajduje się w północnej części Załęża, przy ulicy Gliwickiej. Adres dworu: ul. Gliwicka 159.
Dokładna lokalizacja:
50.26740017485751, 18.991649573924725
Damian Dąbrowski,
Październik 2021r.