Powiat pszczyński, gmina Pawłowice
(nazwa niemiecka: Pilgramsdorf, Kreis Pless)
Rys historyczny i stan obecny:
Historia Pielgrzymowic sięga co najmniej drugiej połowy XIII w., ale pierwsza zachowana wzmianka o miejscowości, w „Księdze uposażenia biskupstwa wrocławskiego”, pochodzi z 1305 r. Początkowo wieś należała do książąt raciborskich, w nieznanych okolicznościach stała się własnością rodów rycerskich. W XV w. miejscowość należała do rodziny Schelihów z Rzuchowa. Jako świadkowie dokumentów księstwa raciborskiego występują Wenek Schelicha von Pilgramsdorf (1419 r.) oraz Petrasch z Pelchrzimowic (1445 r.). O kolejnych, często zmieniających się właścicielach Pielgrzymowic posiadamy niewiele informacji. W drugiej połowie XVI w. wieś należała do Fryderyka von Nawoy (zm. po 1591 r.), który pozostawił córkę Annę Ludmiłę, małżonkę Jerzego Mikołaja von Reiswitz z Kędzierzyna. Następni znani właściciele majątku to rodzina Rostków z pobliskiego Bzia. W 1649 r. Michał Kalaj (zm. przed 1660 r.), kupił Pielgrzymowice od spadkobierców zmarłego Macieja Rostka. Po śmierci ojca synowie Michała Kalaje: Andrzej, Daniel, Paweł i Gabriel wspólnie zarządzali odziedziczonymi dobrami. W XVIII w. Pielgrzymowice należały do rodziny von Frankhen, a w 1776 r. zostały zakupione przez ród Gusnar von Komorno, posiadający już pobliskie Pawłowice i Bzie Górne. Według opisu miejscowości z 1783 roku właścicielem dóbr rycerskich był Pan Carl von Gusnar. W Pielgrzymowicach wzmiankowano pański dom, folwark, 247 mieszkańców oraz kościół katolicki. Kolejne informacje o wiosce pochodzą z 1830 roku. W miejscowości znajdowało się 87 domów, zamieszkałych przez 514 osób, w tym 104 wyznania ewangelickiego i 12 Żydów. Majątek obejmujący trzy folwarki posiadał Pan von Gusnar. W 1845 roku w Pielgrzymowicach wzmiankowano 87 domów, 793 mieszkańców, w tym 135 ewangelików i 12 Żydów. Dobra pozostawały w rękach rodu von Gusnar z Pawłowic (auf Pawlowitz). W 1849 roku po śmierci Franza Ferdinanda Gusnar von Komorno włości otrzymał w spadku jego siostrzeniec Ferdinand baron von Reitzenstein. Według księgi adresowej z 1886r. Ferdinand baron von Reitzenstein posiadał dobra rycerskie Pawłowice i Pielgrzymowice. Majątek w Pielgrzymowicach liczył 594ha, w tym 278ha pól uprawnych, 57ha łąk, 5ha pastwisk, 218ha lasów, 22ha stawów, 14ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarkach hodowano 18 koni, 98 sztuk bydła, w tym 41 krów, 400 owiec i 30 świń. Po raz ostatni Ferdinand baron von Reitzenstein był wzmiankowany w księdze adresowej z 1902 roku, w tym czasie dobra pielgrzymowickie miały powierzchnię 617ha (356ha pól uprawnych, 51ha łąk, 10ha pastwisk, 138ha lasów, 45ha stawów, 17ha ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków). Rok później włości odziedziczył Carl baron von Reitzenstein. W 1917 roku należący do Carla barona von Reitzenstein majątek liczył 617ha, w tym 355ha pól uprawnych, 52ha łąk, 15ha pastwisk, 128ha lasów, 50ha stawów, 17ha ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Pomiędzy 1921 a 1926 rokiem posiadłość otrzymał w spadku Helmut baron von Reitzenstein. W jego rękach włości pozostały przynajmniej do 1930 roku. Według księgi adresowej z 1930 roku powierzchnia dóbr wynosiła 616ha, w tym 283ha pól uprawnych, 30ha łąk, 4ha pastwisk, 147ha lasów, 50ha stawów, 50ha łoziny, 17ha ogrodu, parku, podwórzy gospodarczych, 35ha dróg i innych użytków. Pomiędzy 1930 a 1937 rokiem majątek został rozparcelowany. W 1937 roku właścicielem tzw. resztówki liczącej 288ha był Pan Gorek. Po drugiej wojnie światowej pałac wraz z resztą majątku został przejęty przez państwo polskie. Grunty rolne rozparcelowano pomiędzy okolicznych chłopów, a w rezydencji urządzono szkołę. Szkoła podstawowa funkcjonowała w tym budynku do 1996 r. W następnych latach dawną siedzibę Reitzensteinów zakupił prywatny inwestor. Po przeprowadzonym generalnym remoncie budynek jest w bardzo dobrym stanie. Pałac usytuowany na wzgórzu, wraz z niewielkim parkiem, o powierzchni 1,3 ha, otoczony jest ogrodzeniem. Zabytek można obejrzeć tylko z zewnątrz.
Pałac
W dobrach pielgrzymowickich już w XVI w. wzniesiono zamek, jednak budowla ta została zniszczona w 1813 r. W 1903 r. kiedy właścicielem Pielgrzymowic został Carl von Reitzenstein, przystąpiono do budowy nowej rezydencji, przy wznoszeniu której wykorzystano piwnice dawnego zamku. Pałac wzniesiony po 1903 r., pozbawiony jest wyraźnych cech stylowych. Budynek murowany z kamienia i cegły, wzniesiony na wysokich piwnicach, na planie prostokąta, dwukondygnacjowy, z mieszkalnym poddaszem, nakryty wysokimi wielospadowymi dachami. Elewacja frontowa dziewięcioosiowa, z centralnie umieszczonym wejściem, nad dwoma oknami fasady umieszczono kartusze herbowe. Część elewacji zachowała podziały za pomocą lizen i gzymsów oraz okna w ozdobnych opaskach.
W Pielgrzymowicach warto również zobaczyć drewniany kościół parafialny p.w. św. Katarzyny, wzniesiony w 1675 r., powiększony w latach 1908-11. Wieża zbudowana w konstrukcji słupowej, nawa o konstrukcji zrębowej, zamknięta trzybocznym prezbiterium. Wewnątrz zabytkowe wyposażenia z XVIII i XIX w.
Zabytki w Pielgrzymowicach
Do rejestru zabytków w Pielgrzymowicach wpisano kościół parafialny p.w. św. Katarzyny, nr rej.: 456/65 z 14.12.1965r.
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd komunikacją publiczną do Pielgrzymowic jest nie łatwy, a za to czasochłonny. Co prawda do Pielgrzymowic kursują dosyć często autobusy MZK z Jastrzębia Zdroju, linie nr 122 i 128, ale problemem jest dostanie się do samego Jastrzębia. Proponuję jazdę PKS-em z Gliwic lub Katowic, niestety na obydwu trasach autobusy jeżdżą bardzo rzadko. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 78 w kierunku Rybnika, w Nieborowicach skręcić w prawo w lokalną drogę do Knurowa, następnie DK 924 przez Czerwionkę - Leszczyny dojechać do Żor. Z Żor najlepiej wyjechać DK 81 w stronę Skoczowa, za Pawłowicami, należy skręcić z niej w prawo w DK 938, po czym ponownie skręcić w prawo w Golasowicach, w lokalną drogę do Pielgrzymowic. Odległość: w jedną stronę około 55 km. Na miejscu można zostawić samochód na parkingu w pobliżu kościoła oraz szkoły.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2010 r.
