Powiat pszczyński, gmina Pawłowice
(nazwa niemiecka: Pawlowitz, Kreis Pless)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki miejscowości sięgają pierwszej połowy XIII w., a pierwsza wzmianka źródłowa na jej temat pochodzi z 1281 r., kiedy to książę opolski Władysław nadał niejakiemu Wojanowi 50 łanów frankońskich na terenie „Pawlowicz”. W 1293 r. książę raciborski Przemko potwierdził nadanie ojca i rozszerzył je o dodatkowe 30 łanów. Dokument ten informuje również o początkach parafii w Pawłowicach. Wobec braku informacji źródłowych trudno dokładnie stwierdzić kiedy Pawłowice stały się majątkiem rycerskim, jednak nie ulega wątpliwości, że w 1480 r. wieś należała już do rodziny Pawłowskich. W rękach tego rodu Pawłowice pozostały do drugiej połowy XVII w. Długi związek jednej rodziny z miejscowością sugeruje istnienie w niej jakieś rezydencji, po której nie zachował się jednak żaden ślad. Prawdopodobnie już w czasach rządów Pawłowskich wieś została podzielona na kilka majątków. W 1655 r. Abraham Froelich von Freudenstein kupił od Pawła Czechowica część osady. Jego potomkowie, bracia: Ferdynand, Jan Jerzy i Erdmann, posiadali pawłowickie dobra do początku XVIII. Jednocześnie dokumenty wspominają jako właściciela Pawłowic w 1683 r. Jerzego Wilhelma Mrakesch von Noskau, syna Wilhelma z Rydułtów, żonatego z Anną baronową Kottulinską z domu Krzyżkowice koło Wodzisławia Śląskiego. W 1705 r. zmarł Franciszek Leopold von Pelgrzim, również właściciel Pawłowic, żonaty z Ewą Katarzyną, córką Karola Wacława von Sebottendorff z Rożnowa Dolnego koło Kluczborka. Małżeństwo to miało syna Karola Leopolda, który zmarł w dzieciństwie. Dokument z 1720 r. wspomina o śmierci Jerzego Bernarda Guretzki właściciela Dębowca Dolnego i Pawłowic. Guretzki żonaty z Elżbietą, córką Henryka Jaworskiego z Ochab Wielkich nie pozostawił męskich potomków. W 1734 r. majątek w Pawłowicach należał do Franciszka Gusnara von Komorno. Dopiero rządy rodziny von Gusnar przyniosły stabilizację sytuacji własnościowej, majątek w Pawłowicach pozostał w jej rękach do połowy XIX w. W 1789 r. Karol von Gusnar wzniósł w wiosce nową rezydencję, w formie dużego barokowego pałacu. W drugiej połowie XIX w. dobra pawłowickie zakupiła rodzina von Reitzenstein. W 1937 roku posiadłość należała Hansa barona von Reitzenstein, rotmistrza w stanie spoczynku. Włości liczyły 950ha, w tym 483ha pól uprawnych, 53ha łąk, 20ha pastwisk, 210ha lasów, 140ha stawów, 8ha parku i ogrodu, 36ha dróg i podwórzy gospodarczych. Baron Karol Egon von Reitzenstein, ostatni właściciel majątku, opuścił Pawłowice w 1945 r., przed wkroczeniem oddziałów Armii Czerwonej. W czasie działań wojennych w marcu 1945 r. miejscowość została w znacznym stopniu zniszczona, w gruzy obrócono m.in. kościół oraz pałac. W Polsce Ludowej posiadłości Reitzensteinów zostały upaństwowione i częściowo rozparcelowane pomiędzy rolników. Z większości gruntów ornych utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, a podworski park przekazano miejscowemu Ośrodkowi Zdrowia.
Pałac
Z zachowanych informacji wynika, że barokowy pałac w Pawłowicach był dwukondygnacyjnym budynkiem, nakrytym dachem mansardowym, wzniesionym na planie wydłużonego prostokąta. Mury zniszczonego zabytku zostały rozebrane na materiał budowlany w 1956 r. Do dzisiaj przetrwały fragmenty piwnic i fundamentów, mało czytelne w terenie i trudne do odnalezienia. Z dawnej posiadłości Reitzensteinów przetrwał park krajobrazowy z XVIII w., obecnie zaniedbany, z zatartym układem komunikacyjnym. W parku cenne okazy starodrzewu, między innymi kilka dębów pomników przyrody, niestety część drzew choruje. Gospodarcze zabudowania podworskie w różnym stanie zachowania, część wykorzystywany, prawdopodobnie stanowi własność prywatną, część opuszczona powoli popada w ruinę. O dawnej świetności miejscowości świadczy dziś tylko odbudowany po drugiej wojnie światowej, kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela, ufundowany w 1596 r. przez biskupa ołomunieckiego Stanisława II Pawłowskiego.
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd komunikacją publiczną do Pawłowic jest nie łatwy i czasochłonny. Najpierw należy dotrzeć do Jastrzębia – Zdroju lub Żor, do obydwu miejscowości kursują, niestety rzadko, PKS-y z Katowic. Z Żor do Pawłowic jeżdżą autobusy miejskie MZK Jastrzębie Zdrój nr 306 i 307, a z Jastrzębia Zdroju do Pawłowic autobusy linii nr 118, 127 i 128 obsługiwanych przez tego samego przewoźnika. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 78 w kierunku Rybnika, w Nieborowicach skręcić w prawo w lokalną drogę do Knurowa, następnie DK 924 przez Czerwionkę Leszczyny dojechać do Żor. Z Żor najlepiej wyjechać DK 81 w stronę Skoczowa, Pawłowice leżą przy tej trasie. Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela oraz park z ruinami pałacu znajdują się przy ul. Zjednoczenia. Samochód można zostawić na parkingu przy kościele, lub przy ośrodku zdrowia, tuż obok parku.
Damian Dąbrowski
Styczeń 2010 r.
