Powiat raciborski, gmina Krzyżanowice
(nazwa niemiecka Kreuzenort, Kreis Ratibor)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o Krzyżanowicach pochodzi z 1285 roku. O właścicielach wioski w średniowieczu wiemy bardzo mało. Prawdopodobnie w XIV wieku Krzyżanowice należały do rodziny Tworkowskich, a w następnym stuleciu do rodziny Charwatów. Właściciele miejscowości często się zmieniali, wioska bywała również dzielona na dwa działy. Pałac został wybudowany najprawdopodobniej na przełomie XVII i XVIII wieku dla Jana Bernarda Praschmy, być może w miejscu wcześniejszej budowli. Sytuacja własnościowa w Krzyżanowicach ustabilizowała się dopiero w XVIII wieku. Od 1708 r. wieś posiadała rodzina von Wengerskich, która w 1775 r. sprzedała majątek hrabiemu Janowi Karolowi Lichnowskiemu. Rodzina Lichnowskich posiadała w okolicy liczne dobra, z których w 1788 r. utworzono fideikomis. Pierwszym panem majoratu został Karol, najstarszy syn Jana Karola. Dla Lichnowskich Krzyżanowice, były jedną z wielu rezydencji, w której większość z nich rzadko przebywała. Część rodziny mieszkała w odległym Wiedniu, część w pobliskiej Kuchelnej i Hradcu nad Morawicą. Mimo to pałac musiał być okazały, skoro w XIX wieku na zaproszenie Lichnowskich przebywali w nim światowej sławy kompozytorzy: w latach 1806-11 Ludwik van Beethoven, w latach 1843-48 Franciszek Liszt, przyjaciel księcia Feliksa Lichnowskiego. Wspomniany książę Feliks Lichnowski był wybitną postacią swoich czasów, świetnym mówcą i publicystą. Jego marzenia o polityce doprowadziły go do Zgromadzenia Narodowego we Frankfurcie nad Menem, do którego został wybrany w 1848 r. Niestety przygoda z polityką zakończyła się tragicznie, 18 września tego roku., w czasie zamieszek we Frankfurcie książę został zamordowany. Majorat po zmarłym bracie przejął książę Karol Lichnowski. Jego syn i następca Karol Maksymilian, zrobi znaczną karierę w niemieckiej dyplomacji, uwieńczoną funkcją ambasadora w Londynie w latach 1912-14. Syn Karola Maksymiliana, książę Wilhelm Lichnowski w 1930 r., sprzedał pałac i park w Krzyżanowicach Zgromadzeniu Sióstr Franciszkanek. W ten sposób został przerwany związek tej niezwykłej rodziny z Krzyżanowicami. W rękach rodziny Lichnowskich pozostały grunty, liczące w 1930 roku 309,89ha. Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek w pałacu początkowo urządziło klasztor. Obecnie siostry nadal są właścicielkami dawnej rezydencji, w której prowadzą Dom Pomocy Społecznej. Ze względu na funkcję zabytku możliwości jego zwiedzania są ograniczone. Bez problemu można pospacerować po otaczającym pałac parku oraz wejść do przypałacowej kaplicy. W parku proponuję zwrócić uwagę na kilka egzemplarzy drzew i krzewów: tulipanowiec amerykański, o obwodzie pnia 4,1 m (drugi pod względem wielkości w Polsce), surmia bignoniowata, o obwodzie pnia 2,3 m, miłorząb dwuklapowy, o obwodzie 3,25 m (najgrubszy na Śląsku), kielichowiec wonny. Park otacza ogrodzenie z ozdobnym neogotyckim budynkiem bramnym z 1853 r. Budynek murowany z cegły, na rzucie prostokąta, z przejazdem na osi zamkniętym łukiem Tudorów, zwieńczony fryzem arkadowym i ośmiobocznymi wieżyczkami w narożach.
Pałac gruntownie przebudowany w stylu neogotyckim w latach 1856-60, dla księcia Karola Lichnowskiego. Murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie litery „L”, podpiwniczony, dwukondygnacjowy, nakryty wysokim dachem mansardowym z lukarnami. Fasada, elewacja północna, dziewięcioosiowa, z centralnie umieszczonym wielobocznym ryzalitem, otwartym w przyziemiu, z ozdobnym portalem oraz oknem, zwieńczonym niską wieżyczką. W trzech narożach ośmioboczne baszty, w narożniku pd.-wsch. skrzydła mieszczącego kaplicę wieża czworoboczna, przechodząca w ośmiobok, zakończona gzymsem pozorującym machikuły. Fasada kaplicy z bogatą neogotycką dekoracją: portalem, oknami zwieńczonymi łukami o wykroju „oślego grzbietu”, oknem z maswerkiem w trójkątnym szczycie. Ściany o podziałach ramowych, pod gzymsami kordonowym i koronującym fryzy, nad oknami załamane neogotyckie gzymsy. Wnętrza w układzie dwutraktowym, z korytarzem między traktami i holem z klatką schodową na osi.
Informacje praktyczne i dojazd:
Do Krzyżanowic można dojechać komunikacją publiczną na kilka sposobów, niestety każdy z nich jest trudny i czasochłonny. W Krzyżanowicach znajduje się dworzec kolejowy na linii Chałupki – Racibórz, zarówno do Raciborza jak i Chałupek kursują bezpośrednio pociągi z Katowic. Na wszystkich wspomnianych liniach pociągi jeżdżą bardzo rzadko. Ewentualnie można jechać PKS-em z Gliwic z przesiadką w Raciborzu, niestety autobusy również rzadko kursują. Wybierającym podróż samochodem z Gliwic proponuję jechać DK 78 do Chałupek, a dalej DK 45 w stronę Raciborza. Droga ta prowadzi przez środek Krzyżanowic. Odległość w jedną stronę wynosi 60 km. Na miejscu można zostawić samochód na parkingu przed pawilonem w centrum wioski.
Damian Dąbrowski
Wrzesień 2009 r.
