Powiat rybnicki, dzielnica miasta Czerwionka – Leszczyny
(nazwa niemiecka: Czuchow, Kreis Rybnik)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki dziejów miejscowości sięgają pierwszej połowy XIII w., a pierwsza wzmianka na jej temat pochodzi z dokumentu biskupa Tomasza z 1239 r. dotyczącego przekazania dziesięcin prepozyturze opolskiej. Wioska była w tym czasie własnością książęcą. W ręce śląskiego rycerstwa Czuchów przeszedł najpóźniej na początku XIV w. Pierwszym znanym prywatnym właścicielem miejscowości był Egidius z Dębieńska, przedstawiciel znanej rodziny z Raszczyc koło Raciborza, która później przyjęła nazwisko Welczek. Egidius pojawiał się w źródłach do 1319 r. i najprawdopodobniej zmarł w rok później. Dobra przejął po nim najstarszy syn, Wlostek. Do jego potomków dobra w Czuchowie należały do połowy XVII w., z krótką przerwą w latach 1520-38 kiedy to ich właścicielem był Jan Gierałtowski. Następnie rody posiadające wioskę zmieniają się dużo częściej. Majątek w 1648 r. należał do Baltazara, przedstawiciela znanej śląskiej rodziny Holly, a w 1679 r. do Jerzego Rogojskiego. W pierwszej połowie XVIII w. właścicielem Czuchowa był Jan Józef Bujakowski. Bujakowski z małżeństwa z Szarlottą Gusnar z Komorna pozostawił córkę, Mariannę Katarzynę, która w 1749 r. wszystkie rodzinne majątki wniosła w posagu hrabiemu Karolowi Józefowi von Strachwitz z Cieszowej. Czuchów został przez hrabiego odsprzedany Janowi Kalinowskiemu. Następnie należał do Jana Bernarda von Palck, by pod koniec XVIII w. powrócić w ręce rodziny von Strachwitz. W 1808 r. Czuchów, wraz z Czerwionką i Dębieńskiem Wielkim oraz Starym nabył hrabia Antoni Węgierski z Pilchowic. Majątek czuchowski krótko wchodził w skład majoratu pilchowickiego, ponieważ urbarz z 1821 r. jako jego właściciela wymienia Carla von Zawadzki. Później na krótko po raz kolejny wraca do rodziny Welczek, a w 1855 r. zostaje zakupiony przez dwóch niemieckich oficerów – Görtza i Lienta, którzy w dziesięć lat później odsprzedali go Panu Heczko. Następnym właścicielem majątku był Gwidon Frenzel z Knurowa. W 1902 r. w związku z planami budowy kopalni „Knurów” dominium czuchowskie wykupił niemiecki skarb państwa. Po powstaniach śląskich i włączeniu części Śląska do odrodzonego państwa polskiego, do 1926 r. właścicielem obszaru dworskiego w Czuchowie była państwowa firma „Skarboferm”. Następnie majątek został przekazany gminie. Po zakończeniu drugiej wojny światowej na jego bazie utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, obejmujące swym zasięgiem także sąsiednią Czerwionkę. Dwór w Czuchowie zaadaptowano na mieszkania pracownicze. Po upadku PGR-u do 2001 r. budynek należał do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Następnie został przekazany na własność miastu Czerwionka – Leszczyny. Miasto miało zapewnić jego mieszkańcom lokale zastępcze, a zabytek przeznaczyć na działalność kulturalno – oświatową. Tak się jednak nie stało. Do niedawna w dawnym dworze obradowała czuchowska rada dzielnicy i miało siedzibę koło PTTK „Ramża”. Obecnie w budynku planuje się utworzyć tzw. mieszkania rodzinkowe, dla wychowanków Domu Dziecka z Czerwionki. Dwór, otoczony niewielkim parkiem krajobrazowym, można zobaczyć tylko z zewnątrz.
Czuchów przez długi okres swych dziejów pozostawał związany z właścicielami pobliskiego Dębieńska. Dlatego na terenie wioski nie wzniesiono rezydencji, a co najwyżej budynek zarządcy folwarku. Sytuacja uległa zmianie w XVIII w. i wtedy też należy doszukiwać się początków pierwszego dworu. W pierwszej połowie XIX w. hrabia Węgierski wzniósł na jego piwnicach nowy, istniejący do dziś budynek. Dwór zbudowano w stylu neorenesansowym, z ozdobnymi szczytami, wystawkami, lukarnami. Elewacje ożywiały podziały za pomocą gzymsów, lizeny, obramienia otworów okiennych i portal głównego wejścia. Budynek został przebudowany w XX w., z zatarciem cech stylowych i przekształceniem bryły.
Dwór murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta na wysokich piwnicach, dwukondygnacjowy, nakryty wysokim dachem czterospadowym z nowszymi lukarnami. Fasada siedmioosiowa z centralnym trzyosiowym ryzalitem mieszczącym główne wejście, poprzedzone schodami. W elewacji ogrodowej identyczny ryzalit, w elewacjach bocznych jednoosiowe pozorne ryzality. Elewacje pozbawione cech stylowych.
W niektórych opracowaniach dwór w Czuchowie bywa określany mianem zamku. Niestety ani w jego obecnym kształcie, ani wyglądzie sprzed przebudowy nie dostrzegam cech obronnych, które kwalifikowały by go do tej kategorii budynków.
Do rejestru zabytków sztuki dnia 17.12.1981 r. wpisano dwór i park w Czuchowie, nr rej.: A-1272/81. Wcześniej (16.02.1966 r.) do rejestru wpisano kaplicę znajdującą się na terenie parku (nr rej.: 544/66).
Informacje praktyczne i dojazd:
Do Czuchowa bez problemu można dojechać komunikacją publiczną. W tej dzielnicy Czerwionki – Leszczyn zatrzymuje się autobus KZK GOP nr 194 kursujący pomiędzy Gliwicami a Leszczynami. W pobliskiej Czerwionce zatrzymują się również pociągi z Katowic do Rybnika. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 78 w kierunku Rybnika. W miejscowości Nieborowice należy skręcić z tej trasy w lewo w drogę do Knurowa, a następnie kontynuować jazdę DK 924 w stronę Żor. Dwór w Czuchowie znajduje się na prawo od tej drogi. Odległość: w jedną stronę nieco ponad 18 km. Na miejscu samochód najlepiej zaparkować przy sklepach w pobliżu dworu.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2010 r.
