Powiat rybnicki, dzielnica miasta Czerwionka – Leszczyny
(nazwa niemiecka: Groß Dubensko, Kreis Rybnik)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki historii Dębieńska sięgają połowy XIII w., kiedy to prawdopodobnie osada została założona przez rycerza Egidia de Damb, wywodzącego się z Raszczyc koło Raciborza. Pierwsza informacja źródłowa o miejscowości pochodzi z 1306 r. W dokumentach z tego roku występuje Egidius, zapewne syn Egidia de Damb. W 1320 r. majątek przejmuje Wlostek, jeden z synów Egidiusa. Kolejnym dziedzicem został jego syn, nie znany z imienia, który około 1350 r. przyjął przydomek Welczek. Przydomek ten z czasem zmienił się w nazwisko i właściciele Dębieńska pisali się jako Welczek von Dubensko. Następnym właścicielem wioski został Mikołaj zwany Starszym, syn Welczka, notariusz na dworze księcia Jana II opawsko – raciborskiego. Około 1450 r. przekazał on rodzinie Ramsch jako posag jednej z krewniaczek mniejszą część osady, nazwaną Dębieńskiem Małym, a z czasem określaną jako Dębieńsko Stare. Większość miejscowości, zwana odtąd Dębieńskiem Wielkim, pozostała w rękach Welczków. W 1466 r. odziedziczył ją Mikołaj Młodszy, syn Mikołaja Starszego. Po przedwczesnej śmierci Mikołaja Młodszego i jego syna, dobra przejął Jan Welczek, drugi syn Mikołaja Starszego, kanclerz koronny i sędzia w księstwie oświęcimskim. Następnie właścicielami Dębieńska Wielkiego byli synowie Jana, Wacław (wzmiankowany w 1537 r.) i Wlostek (zm. 1541 r.). Posiadłość po nich objął Jerzy von Welczek, syn Wlostka. Zmarł on niespodziewanie w 1566 r. i opiekunem rodziny oraz majątku został jego brat Jan Starszy Welczek, który następnie oddał dobra bratankowi Jerzemu Starszemu. Jerzy Starszy zmarł w 1631 r., przekazując zarząd nad majątkiem i kuratelę nad nieletnimi dziećmi Janowi Starszemu Kozielskiemu, Wilhelmowi von Trach, Janowi Kotullinskiemu, Adamowi Holly i Stanisławowi Reiswitzowi. W tym samym roku kuratorzy sprzedali Dębieńsko, bratankowi zmarłego, Janowi von Welczek z Ornontowic. Jan von Welczek, znacznie pomnożył rodzinne posiadłości. Blisko związany z dworem cesarskim, otrzymał tytuł barona, a w 1638 r. został mianowany kanclerzem księstwa opolsko – raciborskiego. Z dwóch małżeństw pozostawił liczne potomstwo. Dziedzicem uczynił najmłodszego syna, barona Krzysztofa von Welczek, który powiększył rodzinne włości o Pszów, Łabędy, Stare Gliwice i Kędzierzyn. Po śmierci Krzysztofa w 1697 r. majątek przejęła wdowa, Maria Eufemia, hrabina Praschma z Rybnika, a następnie ich syn Franciszek Rudolf. Podczas polowania w 1717 r. Franciszek Rudolf został śmiertelnie postrzelony. To tragiczne wydarzenie oznaczało koniec związku rodziny Welczków z Dębieńskiem. W 1722 r. rodzina sprzedała majątek Johanowi Rudolfowi von Eichendorff z Krawarza. Osiem lat później wioskę kupił Józef von Tluck. Po nim dobra odziedziczyli Karol Wacław i Antoni von Tluck. W 1772 r. Dębieńsko Wielkie zakupiła Joanna von Görtz, z domu Trach. Rok później właścicielem miejscowości był już polski szlachcic Tadeusz Przyłuski. W 1808 r. Dębieńsko Wielkie wraz z sąsiednimi miejscowościami zostało zakupione przez hrabiego Antoniego Węgierskiego i włączone do pilchowickiego majoratu. Następnie majorat przejął Friedrich Adrian hrabia Limburg-Stirum, który w 1839 r. sprzedał Dębieńsko Wielkie Wilhelmowi Schneiderowi. Kolejnym właścicielem majątku w 1853 r. został bankier Lous Theodor Moritz Eichborn. Cztery lata później sprzedał on dobra Dębieńsko Wielkie i Ornontowice kupcom, którzy utworzyli spółkę „Ornontowitzer Aktiengesellschaft für Kohlen und Eisen producton zu Berlin”. W 1883 r. przemysłowiec z Gliwic, Otto Hegenscheidt, odkupił od spółki majątki Dębieńsko Wielkie, Dębieńsko Stare i Ornontowice. Ostatnim prywatnym właścicielem tych posiadłości był jego syn Jan Klaus Hegenscheidt.
Pierwsza rezydencja w Dębieńsku Wielkim została wzniesiona przez Welczków jeszcze w średniowieczu. Z dokumentu z 1529 r. wynika, że w majątku miał miejsce ogromny pożar, który zniszczył siedzibę rodziny. Po tym pożarze Welczkowie wybudowali w Dębieńsku obronny dwór. W XVII w. w jego miejscu, z wykorzystaniem starszych piwnic, wzniesiono nową parterową rezydencję. W połowie dziewiętnastego stulecia budynek powiększono o jedną kondygnację i nakryto wysokim dachem. Na północ od dworu znajdował się ogród i niewielki park, a na południe folwark. Wokół prostokątnego dziedzińca folwarcznego wybudowano stajnie, obory, spichlerz, kuźnię i gorzelnię. Zespół folwarczno – dworski przetrwał w dobrym stanie do 1945 r., kiedy to został podpalony przez żołnierzy radzieckich. W wyniku pożaru zniszczeniu uległ dwór i część budynków gospodarczych. Pozostałe zabudowania przekazano utworzonej Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej. Po jej upadku resztki budynków zostały zburzone na przełomie XX i XXI wieku. Obecnie jedynym śladem po rezydencji w Dębieńsku Wielkim jest fragment murowanego ogrodzenia.
Podczas wizyty w Dębieńsku warto przede wszystkim zobaczyć kościół parafialny p.w. św. Jerzego. Początki parafii w Dębieńsku sięgają XIV w., a obecna świątynia została wzniesiona w latach 1800-02, z wykorzystaniem starszej nawy i wieży. W 1913 r. powiększono ją o nowy transept i prezbiterium. Dnia 15 marca 1966 r. świątynię wpisano do rejestru zabytków sztuki, pod nr rej.: 594/66.
Informacje praktyczne i dojazd:
Do Dębieńska dojeżdżają autobusy obsługiwane przez MZK Jastrzębie – Zdrój: nr 311B z Rybnika, 310 z Orzesza i 309 z Leszczyn. Z Gliwic najlepiej jechać autobusem KZK GOP nr 194 w kierunku Leszczyn. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 44 do węzła Sośnica, następnie autostradą A1 w stronę Rybnika, w Dębieńsku znajduje się zjazd z autostrady na ulicę Asnyka. Zespół dworski znajdował się w pobliżu przy ul. Bełkowskiej. Odległość: w jedną stronę niecałe 20 km. Na miejscu warto zaparkować w pobliżu kościoła parafialnego przy ul. Zabrzańskiej.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2010 r.
