Powiat Zabrze, miasto
(nazwa niemiecka: Zabrze, od 1915 r. Hindenburg O.S., Kreis Zabrze)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o Zabrzu pojawia się w Liber fundationis episcopatus Wratislawiensis (Księdze uposażenia biskupstwa wrocławskiego), dokumencie datowanym na lata 1295-1305. Informacje o właścicielach osady zwanej Sadbre dotyczą dopiero XVI w. Około 1500 r. Zabrze należało do Mikołaja (Nicolausa) von Birawy, który w 1510 r. wydzierżawił je swojemu szwagrowi Krzysztofowi Nawojowi. W 1524 r. majątek był już w rękach Tomasza Bolcza z Michałkowic. Następnie należał do braci Mikołaja jun. i Jana (Johanna) Dluhomilów, synów Mikołaja von Birawa. Po nich dobra odziedziczył Szambor, syn Mikołaja jun., ostatni męski przedstawiciel rodu. Szambor przeszedł do legendy jako okrutny i niesprawiedliwy władca. Około 1570 r. odebrał on sześciu chłopom – kolonistom należące do nich grunty wraz z kawałkiem lasu i w tym miejscu wybudował sobie siedzibę, pierwszy zabrzański zamek. Warownię wzniesiono z drewna w konstrukcji zrębowej, zapewne na planie prostokąta. Po śmierci Szambora Zabrze wraz z Biskupicami znalazło się w rękach Johanna Gierałtowskiego z Chudowa. Następnie obie miejscowości należały do jego syna Wacława (Wenzla) Gierałtowskiego, zmarłego bezpotomnie w 1622 r. Majątki męża przejęła wdowa Johanna z Sedlnickich. W krótkim czasie popadła ona w długi i musiała przekazać Zabrze Piotrowi von Konietzki. W czasie wojny trzydziestoletniej drewniany zamek został zniszczony. Około 1642 r. Aleksander Biela von Bielski, kolejny właściciel miejscowości zbudował w jego miejscu murowany piętrowy dwór obronny oraz folwark. Właściciel ten nie należał do najlepszych gospodarzy i w czasie wizytacji Zabrza przez komisję reprezentantów biskupa wrocławskiego w 1672 r. zamek oraz budynki gospodarcze były już w fatalnym stanie. W 1679 r. majątek kupił Johann von Welczek z Dębieńska Wielkiego. Obrał on Zabrze za swoją siedzibę i przeprowadził remont zamku. Po jego bezpotomnej śmierci w wyniku podziału dóbr Zabrze przypadło Annie Zuzannie von Rauthen z Koszęcina. Za jej rządów zamek przeszedł kolejny remont i rozbudowę – dobudowano kaplicę p.w. śś Anny, Józefa i Floriana. W 1704 r. zabrzańskie dobra w drodze spadku otrzymała Anna Renata von Sobek, małżonka hrabiego Johanna von Praschma. W rękach Praschmów majątek pozostał do 1731 r., kiedy to odziedziczył go hrabia Johann Dunin. Hrabia Dunin prowadził ożywione życie towarzyskie, którego centrum była jego zabrzańska siedziba. Zatrudnił on ogrodnika by upiększył dworskie ogrody oraz kapelę, która umilała gościom pobyt w zamku. W 1750 r. majątek nabył Józef Antoni Mieroszewski, burgrabia krakowski. Nowy właściciel kontynuował wystawny tryb życia prowadzony przez poprzednika. W rezultacie już w 1764 r. z powodu tarapatów finansowych musiał sprzedać Zabrze. Nabywcą był Maciej baron von Welczek. Przeprowadził on ostatni znaczący remont zamku, w którym urządził swoją siedzibę. Sprowadzony przez niego malarz Johann Karol Zipsera ozdobił komnaty rezydencji licznymi freskami. Następnie dobra należały do: radcy sądowego Józefa Hofrichtera (od 1797 r.), Leopolda von Hochberg (od 1814 r.) i rodziny Henckel von Donnersmarck (od 1826 r.). Kolejni właściciele nie dbali o zabrzański zamek, który powoli zmieniał się w ruinę. Największym zagrożeniem dla zabytku była jednak huta „Donnesmarck” zbudowana w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Fatalny stan budynku, będącego dla posiadających liczne włości Donnesmarcków mało istotną rezydencją i rozbudowa huty spowodowały, że w 1879 r. właściciele rozebrali zamek wraz z otaczającym go folwarkiem, a w ich miejscu wybudowali kolejne hale rozwijającego się przedsiębiorstwa. Było to wydarzenie bez precedensu, rozbiórka zabytkowej rezydencji na Górnym Śląsku przed drugą wojną światową to prawdziwa rzadkość. Podobny los spotkał dwór w Sierotach koło Gliwic i pałac w Wysokiej koło Strzelec Opolskich. Pod koniec XX w. czasy świetności huty dawno już minęły. Upadający zakład sprzedał znaczną część należącego do niego terenu. Zburzono większość XIX-wiecznych hal a w ich miejscu wybudowano Centrum Handlowe „Platan”, otwarte w 2003 r. Obecnie na niewielkim wzniesieniu stoją ostatnie hale „Huty Zabrze”. Od zachodu wzgórze to zamyka mur oporowy, pozostałość po dawnym założeniu zamkowym. Kolejny ślad dawnej rezydencji to pobliski park miejski zwany hutniczym, który jest dawnym zamkowym ogrodem. W pobliżu warto zobaczyć wzniesioną w 1907 r. siedzibę dyrekcji huty oraz ufundowane przez Donnesmarcków w latach 1890-1905 budynki administracyjne i użyteczności publicznej: m.in. dawne kasyno (obecnie Teatr Nowy), dawną bibliotekę (obecnie Filharmonia), dawną willę dyrektora huty (obecnie Dom Dziecka).
Informacje praktyczne i dojazd:
Zabrze jest dobrze skomunikowane z wieloma miastami Górnego Śląska. Do Zabrza można dojechać pociągami relacji Gliwice – Częstochowa oraz licznymi autobusami i tramwajami KZK GOP (z Bytomia autobus nr 14 i tramwaj nr 5, z Gliwic autobusy nr 6, 156, 617, 840, 870 i tramwaje nr 1 i 4, z Katowic autobusy nr 6, 7, 23, 840, 870, z Knurowa autobus nr 47, z Rudy Śląskiej autobus nr 198 a z Tarnowskich Gór nr 83). Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic ul. Chorzowską, dalej prosto ul. Wolności i w lewo ul. Miarki. Adres: Zabrze, plac Teatralny. Odległość: w jedną stronę około 9,5 km. Samochód najlepiej zostawić na parkingu Centrum Handlowego „Platan”.
Damian Dąbrowski
Kwiecień 2010 r.
