Powiat świdnicki, gmina Świdnica
(nazwa niemiecka Graeditz, Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Grodziszczu
Do rejestru zabytków w Grodziszczu zostały wpisane:
-zespół kościoła parafialnego:
- kościół p.w. św. Anny, pocz. XVI, XVIII, nr rej.: A/1790/1677 z 12.05.1966
- plebania, XVI, XVIII-XIX, nr rej.: A/1959/1358/WŁ z 10.12.1991
- ogrodzenie z 2 bramkami, XVI, nr rej.: A/1958/1357/WŁ z 10.12.1991
- park pałacowy, XVIII, k. XIX, nr rej.: A/4185/750/WŁ z 8.11.1980
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in.
- zespół dworski (nr 76): dwór (nr 76), obora I (obecnie magazyn), stajnia z kotłownią (obecnie warsztat i magazyn), obora II (obecnie magazyn), paszarnia (obecnie warsztat), chlewnia (obecnie magazyn), stodoła I, stodoła II (obecnie chlewnia), brama na folwark, ogrodzenie parku, park dworski (wpisany także do rejestru zabytków – powyżej wpis)
- dwór w zespole dóbr Dolnego Grodziszcza (nr 42)
- dwór sołecki (obecnie dom mieszkalny nr 77), budynek gospodarczy w zespole dworu sołeckiego (nr 77).
- młyn elektryczny (nr 99).
W XI wieku na terenie dzisiejszej wsi istniała kasztelania zwana Gramolin. W latach 1193-1250 Grodziszcze należało do dóbr klasztoru NMP na Piasku we Wrocławiu. W 1250 roku miejscowość wzmiankowano jako Crodec. Następnie wieś była własnością książęcą. W 1288 roku książę wrocławski Henryk IV Probus przekazał Grodziszcze jako prebendę dla dwóch kanoników ufundowanej kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu. W dokumencie wieś pojawia się pod nazwą Grodis. W kolejnych latach pod rządami księcia Bolka I świdnickiego ostatecznie zlikwidowano gród w Grodziszczu, a ziemią w miejscowości uposażono klasztor w Krzeszowie. Z czasem w związku z kościelnymi majątkami wieś zaczęto nazywać Gräditz Kapitel. W kolejnych wiekach doszło do dalszych podziałów miejscowości. Wzmiankowano dwa majątki klasztorne w Grodziszczu, dobra Grodziszcze Dolne i Górne oraz kolonię.
Gräditz Kapitel (w XIX i XX w. Gräditz Königlich)
W 1785 roku w tej części wsi wzmiankowano katolicki kościół, probostwo, szkołę, 26 gospodarstw kmiecych, 6 zagrodniczych, 68 chałupniczych. Osada liczyła 673 mieszkańców. W 1810 roku majątki klasztorne w Grodziszczu zostały sekularyzowane. W 1830 roku ta część miejscowości składała się z dwóch działów. Pierwszy był własnością królewskiej domeny, drugi należał do Augusta Friedricha von der Goltza (ur.1765r., zm.1832r.), pruskiego dyplomaty, ministra spraw zagranicznych w latach 1808-1814. W wiosce znajdowało się także dziedziczne sołectwo. W opisie wzmiankowano 103 domy, 783 mieszkańców, w tym 372 katolików, katolicki kościół parafialny, katolicką szkołę. browar, gorzelnię, 3 cegielnie. W 1845 roku w tej części Grodziszcza wymieniono jedynie dobra królewskie i dziedziczne sołectwo. Wieś liczyła 1086 mieszkańców, w tym 535 wyznania katolickiego. Wzmiankowano w niej 104 domy, browar, gorzelnię i cegielnię. W ciągu XIX wieku dobra królewskie zostały rozparcelowane. W kolejnych księgach adresowych wymieniano jedynie dziedziczne sołectwo, od 1696 roku należące do rodziny Habel. W 1894 roku majątek sołectwa znajdował się w rękach Georga Habela. Powierzchnia włości wynosiła 122ha. Przy folwarku działała gorzelnia. Georg Habel pozostał właścicielem sołectwa przynajmniej do 1912 roku. W tym czasie majątek liczył 122,5ha, w tym 103,6ha pól uprawnych, 12,3ha łąk, 3ha pastwisk, 3,6ha wód, ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przed 1921 rokiem sołectwo przeszło na własność wdowy Marthy Habel i innych spadkobierców Georga. W 1930 roku dziedziczne sołectwo należało do Marii Habel i Magdaleny Fellmann z domu Habel. Maria Habel dzierżawiła posiadłość o powierzchni 122,5ha, w tym 103,6ha pól uprawnych, 12,3ha łąk, 3ha pastwisk, 1,6ha wód, 2ha ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1937 roku panienka Maria Habel była już jedyną właścicielką dziedzicznego sołectwa – Erbhof nr 1. Dobra liczyły 122,5ha, w tym 103,6ha pól uprawnych, 12,4ha łąk, 1,95ha pastwisk, 0,45ha wód, 1,08ha lasu, 0,7ha ogrodu, 2,42ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Dwór sołecki nigdy nie był przedmiotem specjalnych badań służ konserwatorskich. Trudno określić wiek obiektu. Warto jednak pamiętać, że sołectwo od 1696 roku należało do rodziny Habel. Dwór został wzniesiony z kamienia, co widać po fragmentach elewacji z których odpadł tynk. Bardzo możliwe, że rezydencja pochodzi z XVIII wieku. W kolejnym stuleciu w Grodziszczu funkcjonowało kilka cegielni i gdyby budynek pochodził z XIX wieku prawdopodobnie zostałby wzniesiony z cegły. Dwór założony na planie wydłużonego prostokąta, wysoko podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym, częściowo o zmienionym układzie otworów okiennych i drzwiowych. W elewacji tylnej wydatna przypora. Elewacje pozbawione ozdobnych detali architektonicznych. Przy elewacji bocznej dostawiono parterową przybudówkę. Od wschodu rezydencja łączy się z ciągiem zabudowań gospodarczych, zamykających od północy nietypowy trójkątny dziedziniec gospodarczy. Od 1945 roku do dziś dwór sołtysi pełni funkcje wielorodzinnego budynku mieszkalnego.
Dokładna lokalizacja dworu
50.79470500894624, 16.568260322235673
Adres: Grodziszcze nr 77.
Grodziszcze Górne
Właścicielami włości w Grodziszczu Górnym byli: w 1470 roku bracia Tristam i George von Seidlitz, w 1568r. Achatius von Seidlitz, w 1548r. Nikolaus von Seidlitz i George von Reibnitz, w 1560 i 1568r. sędzia sądowy Hans von Seidlitz, w 1587r. Christoph von Seidlitz, w 1594r. Heinrich von Seidlitz, w 1607r. Melchior von Gellhorn, w 1614r. sędzia sądowy Heinrich von Peterswalde, w 1620r. Friedrich von Kuhl, w 1624r. Bernhard von Sack, w 1655r. Hans von Kuhl, po nim Abraham von Peterswalde, w 1720r. Hans Georg von Dresky (ur.1653r., zm.1720r.), następnie w 1732r. jego syn Paul Friedrich von Dresky, w 1785r. wdowa i spadkobiercy tego ostatniego. W 1785 roku w Grodziszczu Górnym wzmiankowano ewangelicki kościół, szkołę, folwark, 9 gospodarstw zagrodniczych, 12 chałupniczych, młyn wodny, 117 mieszkańców. W tym czasie wzmiankowano również Grodziszcze kolonię należącą do właścicielki Grodziszcza Górnego Pani von Dresky. W kolonii 30 domów zamieszkiwały 72 osoby. W 1830 roku dobra Grodziszcze Górne i kolonia posiadał von Dresky. W opisie wioski wymieniono 29 domów, dwór, folwark, 129 mieszkańców, w tym 32 katolików, ewangelicki kościół, katolicką kaplicę, ewangelicką szkołę, młyn wodny. Kolonia składała się z 27 domów zamieszkałych przez 138 osób, w tym 53 wyznania katolickiego. W 1833 roku porucznik w stanie spoczynku Hermann von Dresky za sumę 20 000 talarów reńskich spłacił pozostałych spadkobierców i został jedynym właścicielem posiadłości. W jego rękach majątek wraz z kolonią pozostał przynajmniej do 1845 roku. W tym czasie w Grodziszczu Górnym wzmiankowano 23 domy, dwór, folwark, 230 mieszkańców, w tym 35 katolików, ewangelicki kościół, ewangelicką szkołę, katolicką kaplicę, młyn wodny. Kolonia liczyła 169 mieszkańców, w tym 64 katolików. Znajdowało się w niej 27 domostw. Przed 1856 rokiem posiadłość otrzymała w spadku panna Ida von Frankenberg-Ludwigsdorf. Pozostała właścicielką majątku do około 1872 roku. Za jej rządów folwark dzierżawił baron von Bissing, królewski szambelan z Ligoty. W 1876 roku spadkobiercy Idy von Frankenberg-Ludwigsdorf sprzedali dobra porucznikowi Paulowi Arnoldowi. W 1894 roku włości należące do Paula Arnolda liczyły 136ha, w tym 123ha pól uprawnych, 10ha łąk, 3ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Rotmistrz w stanie spoczynku Paul Arnold zmarł pomiędzy 1917 a 1921 rokiem. Posiadłość odziedziczyła Pani Edith Heinzel, z domu Arnold. Funkcję generalnego pełnomocnika pełnił jej mąż major w stanie spoczynku Paul Heinzel. W rękach Edith Heinzel, z domu Arnold majątek pozostał przynajmniej do 1937 roku. Jego powierzchnia wynosiła 128,57ha, w tym 115,5ha pól uprawnych, 7ha łąk, 2ha pastwisk, 2,5ha parku i ogrodu, 1,57ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Rezydencja na przełomie XIX i XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/9026868,foto.html?idEntity=511691 (dostęp: 20.07.2021r.)
Dwór na widokówce z pierwszej połowy XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/6110080,foto.html?idEntity=511691 (dostęp: 20.07.2021r.)
Barokowy dwór z XVIII wieku, przebudowywany w XIX i XX wieku. Wzniesiony na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Fasada dzielona lizenami, ozdobiona portalem głównego wejścia do rezydencji. Układ wnętrz dwutraktowy, z centralną sienią, w części pomieszczeń zachowane sklepienia kolebkowe.
Po drugiej wojnie światowej dwór wykorzystywano jako wielorodzinny budynek mieszkalny oraz bibliotekę (w 1966r.). Rezydencja należała m.in. do Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Świdnicy. Obecnie budynek w dalszym ciągu pełni funkcję mieszkalną i można go zobaczyć z zewnątrz.
W czasie wojen napoleońskich w 1813 roku w dworze zatrzymali się przywódcy koalicji prusko-rosyjskiej. Na elewacji rezydencji do 1945 roku znajdowała się tablica upamiętniająca pobyt w Grodziszczu cara Rosji Aleksandra I, króla Prus Fryderyka Wilhelma III oraz członków ich sztabów.
Dokładna lokalizacja dworu
50.798071136142525, 16.565229311750507
Adres: Grodziszcze, nr 76.
Grodziszcze Dolne
Majątek należał m.in. do: w 1655r. Pani von Tschirnhaus, w 1694r. Adolpha von Seidlitz, w 1718r. Johanna Friedricha von Lamprecht, cesarskiego asesora z Jawora, w 1733r. Pani Anny Kunegundy von Dresky, z domu baronówny von Eben, w 1742r. Ernsta Heinricha von Dresky, w 1755r. Otto Gottfrieda von Lieres und Wilkau juniora, w 1774r. von Thielau, potem von Vippach, a następnie Paula Friedricha von Dresky. W 1785 roku w Grodziszczu Dolnym wzmiankowano folwark, 11 gospodarstw zagrodniczych, 70 mieszkańców. W 1830 roku właścicielem posiadłości był starszy ziemski von Dresky. W opisie miejscowości wymieniono 22 domy, folwark, 114 mieszkańców, w tym 33 katolików, ewangelicką szkołę, browar. W 1845 roku dobra Grodziszcze Dolne należały do Hermanna von Dresky. W miejscowości znajdowały się 22 domy, folwark, hodowla 400 owiec merynosów. Wieś liczyła 160 mieszkańców, w tym 43 katolików. Kolejnym właścicielem dóbr był porucznik w stanie spoczynku Hans von Dresky, wzmiankowany w dokumentach z lat 1856-1861. Około 1866 roku włości otrzymała w spadku wdowa po nim, Pani von Dresky z domu Mϋller. W 1867 roku sprzedała ona majątki Krzyżowa, Grodziszcze Dolne i Wieruszów Helmutowi Karolowi Bernardowi von Moltke (ur.1800r., zm.1891r.), generałowi i szefowi sztabu wojsk niemieckich. W 1889 roku dokupił on Wojnarowice i ze wszystkich wymienionych dóbr utworzył fideikomis, który w 1891 roku otrzymał w spadku bratanek Wilhelm Józef Bernard Fryderyk Adolf hrabia von Moltke (ur.1845r., zm.1905r.). W 1894 roku posiadłość w Grodziszczu Dolnym liczyła 133ha, w tym 100ha pól uprawnych, 20ha łąk, 7ha lasów, 6ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przy folwarku działał browar. Kolejnym właścicielem majoratu został najstarszy syn Wilhelma – Helmut Adolf Edo Ludwik Wilhelm hrabia von Moltke (ur. 1876r.). Z kolei ostatnim właścicielem dóbr był wnuk Wilhelma – Helmut James von Moltke. Przejściowo około 1921 roku dobra w Grodziszczu Dolnym dzierżawił od rodziny von Moltke Gerhard baron von Kittlitz. W 1937 roku posiadłość liczyła 132ha, w tym 86ha pól uprawnych, 31ha łąk, 9ha lasu, 6ha ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Dwór na widokówce z początku XX wieku. Co ciekawe opisany jako browar (brauerei). Rezydencja wchodziła w skład majoratu w Krzyżowej gdzie znajdowała się siedziba rodu von Moltke. W Grodziszczu Dolnym zapewne mieszkał zarządca folwarku. Na folwarku działał browar i jak widać miał on spore znaczenia.
Źródło: https://polska-org.pl/4187912,foto.html?idEntity=511691 (dostęp: 20.07.2021r.)
Dwór prawdopodobnie wzniesiony w XIX wieku. Budynek murowany założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty dachem mansardowym z powiekami. Elewacje uproszczone w wyniku remontów w drugiej połowie XX wieku, pozbawione większości ozdobnych detali architektonicznych, o zmienionym układzie otworów okiennych. Dwór ozdabiają fragmentarycznie zachowane boniowane lizeny oraz gzymsy kordonowe między kondygnacjami. Po 1945 roku rezydencja przekształcona w wielorodzinny budynek mieszkalny. Obecnie dwór prawdopodobnie jest własnością dwóch rodzin. Ma to wpływ na wygląd obiektu, który został w części wyremontowany.
Dokładna lokalizacja dworu:
50.7987538802567, 16.54116462539916
Adres: Grodziszcze, nr 42.
Grodziszcze położone jest około 9 kilometrów na południowy-wschód od Świdnicy. Przez środek wioski przebiega droga wojewódzka nr 382 łącząca Świdnicę i Dzierżoniów.
Kościół i cmentarz przykościelny
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2021r.