Powiat bielski, gmina Jaworze
(nazwa niemiecka Ernsdorf, nazwa czeska Javoří)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z „Księgi uposażeń biskupstwa wrocławskiego” datowanej na przełom XIII i XIV wieku. Początkowo Jaworze było własnością książąt cieszyńskich. Następnie wioska przeszła w ręce rycerstwa. W połowie XV wieku w miejscowości wzmiankowano Mikołaja von Arnsdorfa. W 1570 roku wioska należała już do rodziny Jaworskich, którzy to od jej nazwy przyjęli nazwisko. W 1572 roku osada dzieliła się na trzy części: Jaworze Dolne, Górne i Średnie. Ich właścicielami byli Jan, Melchior i Aleksander Jaworscy. Podział na trzy działy utrzymał się do połowy XVIII wieku. W 1752 roku Jaworze Górne nabył Jerzy Ludwik baron Laszowski z Laszowic (ur.1731r., zm.1787r.). Do 1754 roku został on właścicielem również Jaworza Dolnego i Średniego. Odtąd losy majątków łączyła osoba ich właściciela. W 1787 roku dobra odziedziczył Jerzy Adam Laszowski (ur.1751r., zm.1792r.), syn Jerzego Ludwika i Bogumiły Ludmiły z domu von Logau (zm.1792r.). Majątek rodziny Laszowskich został wystawiony na licytację, dzięki której wykupił go Arnold Wacław IX baron Saint-Genois (ur.1734r., zm.1804r.). Drugą żoną nowego właściciela Jaworza była Julia Beata (ur.1754r., zm.1817r.), córka Jerzego Ludwika von Laschovsky. W 1804 roku posiadłość otrzymał w spadku Filip Ludwik baron Saint-Genois (ur.1790r., zm.1857r.), małoletni syn Arnolda Wacława i Julii Beaty. Prawnym opiekunem Filipa Ludwika został przedstawiciel spokrewnionego z nim rodu Bludowskich. W 1810 roku Filip Ludwik ożenił się z Johanną Józefą Eleonorą baronówną von Trach z Brzezia (ur.1789r., zm.1870r.). Z małżeństwa tego na świat przyszła trójka dzieci, synowie Aleksander (ur.1811r., zm.1819r.) i Maurycy Jan Nepomucen (ur.1816r., zm.1886r.) oraz córka Maria Aleksandria (ur.1820r., zm.1888r.). Filip Ludwik von Saint-Genois d`Anneaucourt w 1827 roku otrzymał od cesarza Franciszka I tytuł hrabiego. Powiększył on znacznie rodzinny majątek, kupując liczne dobra na Morawach i Śląsku, a także Maków Podhalański w powiecie wadowickim w Galicji. Po śmierci Filipa Ludwika włości w Jaworzu otrzymał w spadku jego najstarszy wnuk Filip Ernest (ur.1843r., zm.1916r.). Ze względu na niepełnoletność syna, majątkiem opiekował się jednak jego ojciec Maurycy Jan Nepomucen hrabia von Saint-Genois d`Anneaucourt. Pomimo licznych sukcesów w działalności gospodarczej z biegiem lat sytuacja dóbr rodzinnych zarządzanych przez hrabiego Maurycego uległa pogorszeniu. W 1876 roku został on zmuszony do sprzedaży księciu Liechtensteinowi zadłużonych majątków na Morawach. Pięć lat później posiadłość Paskov odkupił od niego jego zięć Günther Stolberg-Stolberg (ur.1845r., zm.1895r.). W 1886 roku po śmierci ojca majątek w Jaworzu ostatecznie przejął hrabia Filip Ernest von Saint-Genois d`Anneaucourt. Nowy właściciel prowadzenie gospodarstw całkowicie powierzył rządcom. Włości które przejmował już znajdowały się w trudnej sytuacji materialnej. Działania zarządców i wystawny tryb życia właściciela tylko ją pogorszyły. Ostatecznie w 1906 roku hrabia Filip Ernest von Saint-Genois d`Anneaucourt sprzedał zadłużone dobra jaworzańskie hrabiemu Henrykowi Larisch von Mönnich (ur.1850r., zm.1918r.). Jeden z największych magnatów na Śląsku Cieszyńskim zapłacił za nie 1150000 koron austriackich. W 1918 roku majątek w Jaworzu odziedziczył hrabia Henryk Larisch von Mönnich junior. W 1935 roku w rezydencji w Jaworzu zamieszkał Andrzej hrabia Tarnowski i jego małżonka Helena z domu von Larisch. Po zakończeniu drugiej wojny światowej posiadłość przejęło państwo polskie. W pałacu urządzono początkowo Dom Dziecka dla sierot wojennych. Następnie w 1956 roku zabytek zaadaptowano na Państwowy Młodzieżowy Zakład Wychowawczy. Obecnie pałac wraz z otaczającym go parkiem w dalszym ciągu należą do Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego. W styczniu 2010 roku dawna rezydencja została zniszczona w wyniku pożaru. W kolejnych latach zabytek był powoli odbudowywany. W lutym 2013 roku w dalszym ciągu prowadzono przy nim prace budowlane.
Pałac
Klasycystyczny pałac został wzniesiony około 1793 roku. Pałac jest murowany, potynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym z lukarnami. Fasada (elewacja wschodnia) jedenastoosiowa, z trzema płytkimi ryzalitami. Ryzality skrajne dwuosiowe, ryzalit centralny trzyosiowy, zwieńczony trójkątnym przyczółkiem, mieści główne wejście, poprzedzone filarowym gankiem, podtrzymującym balkon. Elewacje o podziałach ramowych wykonanych za pomocą pilastrów, półkolumn i wydatnego gzymsu wieńczącego. Nadokienniki w drugiej kondygnacji ozdobione motywami roślinnymi. Układ wnętrz dwutraktowy z sienią i klatką schodową na osi, za którymi od strony ogrodu znajduje się salon. Pomieszczenia parteru nakrywały sklepienia kolebkowe i żaglaste. Na piętrze zastosowano płaskie stropy.
Na wschód od pałacu wybudowano dwie oficyny, pierwotnie nakryte wysokimi dachami czterospadowymi. Obecnie przebudowane, płasko zadaszone. Na północ od rezydencji znajduje się ozdobna brama i budynek przybramny. Pałac otacza park krajobrazowy. Na północny-wschód od parku położone są zabudowania gospodarcze dawnego folwarku Dolnego. Wśród nich wyróżnia się budynek bramny, być może pozostałość po starszym dworze. Na południowy-wschód od pałacu znajduje się kościół p.w. Opatrzności Bożej. Na przykościelnym cmentarzu w wydzielonej części pochowani są dawni właściciele majątku w Jaworzu, w tym wielu przedstawicieli rodu von Saint-Genois d`Anneaucourt.
Zabytki w Jaworzu
Do rejestru zabytków w Jaworzu wpisano układ urbanistyczny centrum wsi (1.10.1987r., nr rej.: A-521); kościół parafialny p.w. Opatrzności Bożej (24.02.1960r., nr rej.: 42/60 [R/265/49] oraz 6.09.1976r., nr rej.: A-155/76); szkołę i plebanię, ul. Pałacowa 27 (24.02.1960r., nr rej.: 38/60 i 6.09.1976r., nr rej.: A-151/76); zespół pałacowy (24.02.1960r., nr rej.: 41/60 i 6.09.1976r., nr rej.: A-154/76): pałac, dwie oficyny, brama przy pałacu, park; zabudowania na folwarku dolnym z XVII-XIX w.: budynek bramny, być może z XVII w. (24.02.1960r., nr rej.: 40/60 i 6.09.1976r., nr rej.: A-153/76) i czworak (24.02.1960r., nr rej.: 39/60 oraz 6.09.1976r., nr rej.: A-152/76); dom nr 11 z XIX w. (19.06.1968r., nr rej.: 870/68 oraz 6.09.1976r., nr rej.: A-150/76).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Jaworza Dolnego zapewniają autobusy przewoźnika DAS II kursujące z Bielska-Białej i Cieszyna. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Bielsko. Do miasta można dotrzeć m.in. pociągiem z Katowic. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A1 w kierunku Ostrawy do węzła Żory, następnie północną obwodnicą miasta (ul. Północna, ul. Nad Rudą) do DK81 i tą ostatnią trasą w kierunku Wisły. Na wysokości Skoczowa z DK81 należy zjechać na S1 prowadzącą w stronę Bielska-Białej. Z S1 trzeba skręcić w prawo w miejscowości Jasienica. Następnie jechać na wschód ulicą Cieszyńską, a z niej skręcić w prawo (na południe) w ulicę Zdrojową. Boczną ulicy Zdrojowej jest ulica Pałacowa, przy której położona jest dawna rezydencja. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 85km. Samochód można zostawić na parkingu w pobliżu pałacu.
Damian Dąbrowski,
Marzec 2014 r.
