Powiat dzierżoniowski, gmina Łagiewniki
(nazwa niemiecka: Langseifersdorf, Kreis Reichenbach)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowana w 1340 roku jako Syffredisdorff. W dokumencie z 1374 roku pojawiła się pod nazwą Grossen Seifridisdorff. W kolejnych stuleciach została podzielona na dwa działy: Jaźwina Dolna (Nieder Langseifersdorf) i Jaźwina Górna (Ober Langseifersdorf). Poniżej przedstawimy historię majątków znajdujących się w dwóch częściach dzisiejszej Jaźwiny.
Jaźwina Dolna (Nieder Langseifersdorf)
Obecnie jest to wschodnia część wioski, z kościołem i ruinami pałacu. Od 1735 roku majątek wchodził w skład dóbr należących do rodziny von Sandreczky z Bielawy. W 1830 roku włości posiadał radca wojenny hrabia von Sandreczky-Sandraschütz właściciel majoratu Bielawa. W Jaźwinie Dolnej znajdowało się 135 domów, pałac z parkiem, dwa folwarki, dwa wiatraki, cegielnia, browar. Wioska liczyła 845 mieszkańców, w tym zaledwie 131 katolików, do których jednak należał miejscowy kościół. W 1845 roku posiadłość w Jaźwinie Dolnej w dalszym ciągu wchodziła w skład majoratu Bielawa hrabiego von Sandreczky. W miejscowości wzmiankowano 147 domów, pałac z ogrodem, dwa folwarki, 1089 mieszkańców, w tym 338 katolików, katolicki kościół parafialny, ewangelicką i katolicką szkołę, browar oraz gorzelnię. W 1857 roku właścicielem majoratu Bielawa obejmującego majątek Jaźwina Dolna był Erdmann Karl hrabia von Sandreczky-Sandraschütz (ur.1808r., zm.1863r.). W 1863 roku majorat odziedziczył jego syn Hans Adam Friedrich hrabia von Sandreczky-Sandraschütz (zm.1886r.). W 1886 roku posiadłość w Jaźwinie Dolnej wraz z resztą majątków wchodzących w skład majoratu Bielawa otrzymał w spadku Ernst Julius von Seidlitz-Ludwigsdorf (ur.1863r., zm.1930r.), siostrzeniec Hansa Adama von Sandreczky-Sandraschütz. W tym czasie włości w Jaźwinie Dolnej liczyły 586ha, w tym 250ha pól uprawnych, 55ha łąk, 2ha pastwisk, 269ha lasów, 2ha stawów, 8ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarkach hodowano 19 koni, 132 sztuki bydła rogatego, w tym 51 krów, 550 owiec, 34 świnie. W gospodarstwie działała cegielnia. Za zgodą cesarza Wilhelma II Ernst Julius zmienił nazwisko rodowe na hrabia von Seidlitz-Sandreczky. W 1905 roku należący do niego majorat Bielawa miał powierzchnię 6362ha, z czego na posiadłość w Jaźwinie przypadało 586ha. Folwarkiem w Jaźwinie zarządzali inspektorzy. Wielkość majątku i jego zagospodarowanie przez wiele lat nie ulegało zmianie. W 1926 roku włości w Jaźwinie Dolnej w dalszym ciągu liczyły 586ha, w tym 250ha pól uprawnych, 55ha łąk, 2ha pastwisk, 269ha lasów, 2ha stawów, 8ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Zmianie nie uległa również całkowita powierzchnia fideikomisu. W 1930 roku majorat liczący 5086ha otrzymał w spadku Adolf hrabia von Seidlitz-Sandreczky. Część posiadłości w Jaźwinie Dolnej została rozparcelowana przez Spółkę Ziemską z Wrocławia. Rodzinie von Seidlitz-Sandreczky pozostało 322ha, w tym 19ha pól uprawnych, 3ha łąk, 14ha pastwisk, 283ha lasów, 1ha stawów, 2ha dróg i podwórzy gospodarczych. W 1937 roku właścicielem majoratu był nadal Adolf hrabia von Seidlitz-Sandreczky. Wchodzący w skład fideikomisu majątek Jaźwinie Dolnej tzw. restgut liczył 301ha, w tym 3,5ha pól uprawnych, 21ha łąk, 276,5ha lasów. Po drugiej wojnie światowej śląskie posiadłości rodu von Seidlitz-Sandreczky przejęło państwo polskie. Dalsze losy majątku w Jaźwinie Dolnej nie są znane. Prawdopodobnie folwark wraz z ruinami pałacu-kościoła trafił pod pieczę Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej w Dobrocinie.
Pałac
Rezydencja w Jaźwinie Dolnej została wzniesiona w drugiej połowie XVI wieku. Pałac wraz z ogrodem wzmiankowano w źródłach z 1830 i 1845 roku. W XIX wieku zabytek stracił na znaczeniu. Majątek w Jaźwinie Dolnej wchodził bowiem w skład majoratu należącego do rodu von Sandreczky-Sandraschütz. Przedstawiciele tej rodziny często rezydowali w Bielawie. Posiadłością w Jaźwinie zajmowali się przeważnie inspektorzy. Dzięki zamieszczonym poniżej widokówkom można się przekonać, że pałac w Jaźwinie w nieznanych okolicznościach już w drugiej połowie dziewiętnastego stulecia popadł w ruinę. W dobrym stanie znajdowało się tylko jedno skrzydło, które rodzina von Seilditz-Sandreczky, około 1891 roku przeznaczyła na kaplicę ewangelicką. Warto w tym miejscu przypomnieć, że większość mieszkańców wioski była wyznania ewangelickiego, natomiast miejscowy kościół należał do katolików. Wpłynęło to zapewne na decyzję rodziny von Seilditz-Sandreczky. Kaplica została najprawdopodobniej zniszczona w 1945 roku. Do dzisiaj z budynku przetrwały sklepione piwnice, część murów obwodowych, w tym jedna z charakterystycznych ścian szczytowych, pozwalająca rozpoznać w ruinach budynek ze zdjęć z przed 1945 roku. Ruiny nie są zabezpieczone przed wejściem. Latem jednak praktycznie giną w gęsto rosnącej dzikiej roślinności, która również skutecznie utrudnia do nich dostęp.
Fotografie zabytku z przed drugiej wojny światowej można znaleźć na portalu http://dolny-slask.org.pl/
Pocztówka z końca XIX wieku. W lewym dolnym rogu rezydencja podpisana jako Schloss-Ruine. Źródło: http://dolny-slask.org.pl/731065,foto.html?idEntity=504077 (dostęp: 30.05.2015r.)
Pocztówka z pierwszej połowy XX wieku. W lewym dolnym rogu Burgruine. Źródło: http://dolny-slask.org.pl/679177,foto.html?idEntity=504077 (dostęp: 30.05.2015r.)
Fotografia przypominająca wycinek powyższej pocztówki, zamieszczony w lepszej jakości. Ruiny zamku i kaplica ewangelicka na pierwszym planie. Źródło: http://dolny-slask.org.pl/3557948,foto.html?idEntity=3557941 (dostęp: 30.05.2015r.).
Jaźwina Górna (Ober Langseifersdorf)
Obecnie stanowi zachodnią część Jaźwiny, z ruinami dworu i zabudowaniami pofolwarcznymi, położonymi na południe od głównej drogi. W 1830 roku majątek należał do Pani landratowej von Prittwitz und Gaffron z domu von Seidlitz. W miejscowości znajdowało się 40 domostw, folwark, dwa młyny. Wioska liczyła 252 mieszkańców, w tym 65 katolików. Katolicy należeli do parafii w Jaźwinie Dolnej, ewangelicy posiadali kościół w pobliskim Tuszynie (Hennersdorf). W 1845 roku właścicielem dóbr był landrat von Prittwitz. W Jaźwinie Górnej wzmiankowano 60 domów, folwark, 398 mieszkańców, w tym 152 katolików, dwa wiatraki, gorzelnię. Na folwarku hodowano m.in. 596 owiec merynosów. W 1856 roku majątek w Jaźwinie Górnej należał do byłego starosty i starszego ziemskiego von Prittwitz-Gaffron. Źródło z 1857 roku wzmiankuje w miejscowości Moritza von Prittwitz und Gaffron, gennant von Kreckwitz, natomiast księgi adresowe z lat 1858-1905 starszego ziemskiego Conrada von Prittwitz und Gaffron, gennant von Kreckwitz. Być może chodzi o ta samą osobę. W 1886 roku majątek w Jaźwinie Górnej dzierżawił Pan Bartels. Włości liczyły 454ha, w tym 230ha pól uprawnych, 47ha łąk, 1ha pastwisk, 171ha lasów, 2ha stawów, 3ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 21 koni, 57 sztuk bydła rogatego, w tym 37 krów, 600 owiec i 25 świń. Kolejnym dzierżawcą był porucznik Siemers, znany z dokumentów z lat 1894-1905. W 1909 roku właścicielem majątku w Jaźwinie Górnej był Leonhard von Prittwitz und Gaffron, gennant von Kreckwitz. Funkcję generalnego pełnomocnika pełniła Pani Hedwig von Prittwitz und Gaffron. Posiadłość liczyła 481,3ha, w tym 265,7ha pól uprawnych, 24,2ha łąk, 5,6ha pastwisk, 168,8ha lasów, 1,8ha stawów, 3,7ha parku i ogrodu, 11,5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Włości dzierżawił Adolf Jenke. Leonhard von Prittwitz und Gaffron, gennant von Kreckwitz zmarł pomiędzy 1912 a 1917 rokiem. W 1917 roku majorat Tuszyn (Hennersdorf) i dobra w Jaźwinie należały już do jego spadkobierców. W 1921 roku właścicielem wymienionych wyżej włości był małoletni Ernst Wilhelm von Prittwitz und Gaffron, gennant von Kreckwitz, nad którym pieczę sprawował opiekun prawny kapitan Günther von Prittwitz und Gaffron. Przynajmniej do 1921 roku posiadłość dzierżawił Adolf Jenke. W 1926 roku majątek w Jaźwinie Górnej w dalszym ciągu należał do Ernsta Wilhelma von Prittwitz und Gaffron, gennant von Kreckwitz. Właściciel mieszkał w rezydencji w Goli Dzierżoniowskiej (Guhlau). Dobra w Jaźwinie o powierzchni 481,3ha (265,7ha pól uprawnych, 24,2ha łąk, 5,6ha pastwisk, 168,8ha lasów, 1,8ha stawów, 3,7ha parku, ogrodu, 11,5ha dróg i podwórzy gospodarczych) najmował Fritz Günther von Tschirschky und Bögendorff in Költschen (z Kiełczyna). W 1930 roku dobra w Jaźwinie wraz z majoratem Tuszyn posiadał Hubertus von Prittwitz und Gaffron auf Hennersdorf (zamieszkały w rezydencji w Tuszynie). Funkcję jego generalnych pełnomocników pełnili notariusz dr Hoheifel z Wrocławia i syndyk Hans Spika z Nysy. Majątek w Jaźwinie liczący w dalszym ciągu 481,3ha dzierżawił Adolf Ulitzka z Młynicy (in Mellendorf, Kreis Reichenbach). Księga adresowa z 1937 roku jako właściciela dóbr wymienia ponownie Hubertusa von Prittwitz und Gaffron z Tuszyna. Majątek w Jaźwinie Górnej dzierżawił od niego Landwirt Adolf Tillner. Rodzina Tillner posiadała liczne włości w pobliskiej Olesznej (Langenöls). Adolf Tillner mieszkał w rezydencji w Jaźwinie. Posiadłość w tym czasie liczyła już tylko 247ha, w tym 216ha pól uprawnych, 20ha łąk i pastwisk, 2ha lasu, 1,5ha stawów, 0,5ha ogrodu, 7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Po zakończeniu drugiej wojny światowej wraz z innymi śląskimi majątkami rodziny von Prittwitz und Gaffron została przejęta przez państwo polskie. Losy majątku w Jaźwinie po 1945 roku nie są znane. Dwór użytkowano jako wielorodzinny budynek mieszkalny. W latach sześćdziesiątych XX wieku był remontowany, być może był to ostatni remont. Trudno powiedzieć kiedy rezydencja została opuszczona i doprowadzona do ruiny. Sąsiadujące z dworem oficyny w dalszym ciągu pełnią funkcje mieszkalne. Część pofolwarcznych zabudowań gospodarczych jest nadal użytkowana, inne popadły w ruinę.
Dwór
Początki dworu w Jaźwinie Górnej są równie tajemnicze jak jego zagłada. Rezydencja nie była wzmiankowana w źródłach z 1830 i 1845 roku, jednak konstrukcja budowli wskazuje, że powstała zdecydowanie wcześniej niż XIX wiek. Majątek w Jaźwinie Górnej należał do właścicieli licznych dóbr na Dolnym Śląsku. Miejscowy dwór musiał być stosunkowo skromny, ponieważ przeważnie pełnił funkcję siedziby dzierżawców. Po drugiej wojnie światowej w rezydencji urządzono lokale mieszkalne. Bardzo ostrożnie można przyjąć, że zabytek został zdewastowany i doprowadzony do ruiny w ostatnim ćwierćwieczu dwudziestego stulecia. Dwór murowany z kamienia i cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny. Obecnie z budynku przetrwały ściany obwodowe i część ścian działowych. Zawaleniu uległ dach i stropy. Ruiny nie są zabezpieczone przed wejściem. Latem dojście do pozostałości dworu skutecznie utrudnia gęsta roślinność.
Zabytki w Jaźwinie
Do rejestru zabytków w Jaźwinie nie wpisano żadnego obiektu. W ewidencji zabytków znajdują się m.in.: zespół kościelny (kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP, cmentarz przykościelny, mur z bramą, cmentarz ewangelicki, plebania); pałac, obecnie ruina obok zabudowań nr 68/69; zespół dworski: dwór (obecnie dom mieszkalny nr 14 – trudno powiedzieć z którego roku ta informacja, obecnie to raczej ruina niż dom mieszkalny), oficyny (nr 11, 12, 13), obora, dwie stodoły (jedna w ruinie), budynek gospodarczy.
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety dojazd komunikacją publiczną do Jaźwiny nie jest możliwy. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. W Łagiewnikach należy skierować się na trasę nr 384 (ul. Jedności Narodowej), z której w miejscowości Mniowie trzeba skręcić w prawo w lokalną drogę prowadzącą do Jaźwiny przez Janczowice. Ruiny pałacu znajdują się w centrum wioski, na północ od kościoła parafialnego. Samochód można zostawić przy bocznej drodze prowadzącej do zabudowań pofolwarcznych. Zespół dworski położony jest na zachodnim krańcu Jaźwiny, na południe od głównej drogi. Samochód można zostawić na dawnym dziedzińcu gospodarczym, w pobliżu ruin rezydencji. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 190km, z Wrocławia nieco ponad 50km.
Damian Dąbrowski,
Maj 2015 r.