Powiat jaworski, miasto
(nazwa niemiecka: Jauer, Kreis Jauer)
Brak przekazów pisanych nie pozwala odtworzyć najstarszej historii miejscowości. Wczesnośredniowieczna osada prawdopodobnie powstała na terenie Jaworu już w XI wieku. Na jej miejscu przed 1275 rokiem nastąpiła lokacja miasta. W czasie rozbicia dzielnicowego Polski Jawor początkowo wchodził w skład księstwa wrocławskiego. Zamek w Jaworze powstał w pierwszej połowie XIII w., początkowo jako siedziba burgrabiego lub kasztana. Po podziale księstwa wrocławskiego, od 1274 r. w Jaworze znajdowała się rezydencja księcia Henryka V Brzuchatego, syna Bolesława II Rogatki. Po śmierci Bolesława II w 1278 r. dochodzi do nowego podziału jego ziem, w wyniku którego Jawor przypadł młodszemu bratu Henryka V, Bolkowi I Surowemu (zm. 1301 r.). Następnie księstwem świdnicko-jaworskim władał Bernard (zm. 1326 r.), najstarszy syn Bolka I. W 1312 r. w wyniku podziału ojcowizny, Bernard przekazał księstwo jaworskie swojemu młodszemu bratu, Henrykowi (zm. 1346 r.). Po bezpotomnej śmierci Henryka dzielnicę jaworską odziedziczył jego bratanek książę Bolko II Mały. Bolko II, ostatni przedstawiciel świdnicko-jaworskiej linii Piastów, zmarł w 1368 r. Księstwo jako oprawę otrzymała wdowa po nim księżna Agnieszka, córka Leopolda I Habsburga. W 1392 roku po jej śmierci zamek w Jaworze wraz z resztą księstwa wszedł w skład dóbr należących do Korony Czeskiej. Odtąd aż do 1741 roku jaworska warownia była siedzibą czeskich starostów. Zamek w Jaworze początkowo składał się z wieży mieszkalno-obronnej i dwóch mniejszych budynków otoczonych murem. W 1408 roku w części zachodniej twierdzy wzniesiono piętrowy dom mieszkalny. Kolejna rozbudowa zamku miała miejsce około 1510 roku. W przedłużeniu skrzydła zachodniego wybudowano basteję, zamek otoczono fortyfikacjami bastejowymi. W 1552 roku warownia została uszkodzona w wyniku pożaru. Do około 1568 r. trwała odbudowa zamku w stylu renesansowym. Kolejne zniszczenia powstały w rezultacie pożarów w 1648 i 1656 roku. Następnie w latach 1663 -1665 starosta jaworski Otto von Nostitz z Luboradza odnowił zamek w stylu barokowym. Kilka lat po włączeniu Śląska do Królestwa Pruskiego, w 1746 roku król Fryderyk II postanowił utworzyć w warowni w Jaworze w zakład dla umysłowo chorych. Następnie w twierdzy utworzono więzienie funkcjonujące do 1945 roku. Adaptacja zamku na więzienie wiązała się ze znaczącą przebudową, między innymi podwyższono wszystkie skrzydła, dobudowano neogotycki budynek bramny, przekształcono układ wnętrz, ujednolicono elewacje z zatarciem cech stylowych. Po 1945 r. przez jakiś czas w zamku funkcjonował zakład pracy przymusowej. W latach 1969-1973 przeprowadzono remont zabytku. Następnie w części pomieszczeń urządzono mieszkania, inne przekazano różnym instytucjom i niewielkim zakładom rzemieślniczym. Obecnie zamek częściowo zagospodarowany, częściowo opuszczony jest własnością miasta. Zabytek w fatalnym stanie technicznym jest kiepską wizytówką Jaworu. W 2011 roku władze miasta zapowiadają częściowy remont zamku.
Zabytki w Jaworze
Do rejestru zabytków w Jaworze wpisano między innymi:
- układ urbanistyczny miasta (25.11.1956 r., nr rej.: 363)
- kościół parafialny p.w. św. Marcina, pl. Kościelny (29.03.1949 r., nr rej.: 79) oraz cmentarz przykościelny (16.02.1990 r., nr rej.: 834/L)
- kościół pomocniczy p.w. św. Barbary, ul. Lipowa 2 (6.09.1965 r., nr rej.: 1386)
- kaplica p.w. św. Wojciecha, ul. Czarnieckiego (6.09.1965 r., nr rej.: 1387)
- kościół „pokoju”, ewangelicki, ul. Limanowskiego 90 (4.09.1963 r., nr rej.: 900; 4.03.1994 r., nr rej.: 173/L)
- kościół klasztorny beginek, obecnie magazyn, ul. Żeromskiego 11 (14.03.1969 r., nr rej.: 1955)
- zespół klasztorny franciszkanów, obecnie muzeum, ul. Klasztorna 2: kościół p.w. NMP (29.12.1960 r., nr rej.: 837), klasztor (24.11.1956 r., nr rej.: 407)
- cmentarz żydowski (16.02.1990 r., nr rej.: 836/L)
- zamek, ul. Zamkowa (22.11.1956 r., nr rej.: 351)
- mury miejskie, basteja przy kościele, baszta, wieża Bramy Strzegomskiej (27.02.1964 r., nr rej.: 1076)
- ratusz (8.10.1963 r., nr rej.: 995 i 16.04.1977 r., nr rej.: 493/L)
- dworzec kolejowy, ul. Kolejowa 2 (12.08.1977 r., nr rej.: 526/L)
- liczne kamienice przy Rynku oraz ulicach: Chopina, Chrobrego, Legnickiej, Lipowej i Staszica
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Jaworu z Górnego Śląska nie jest łatwy. Do miasta można dotrzeć autobusem z przesiadką we Wrocławiu lub Legnicy. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Budziszów Wielki, następnie DK 363 prowadzącą prosto do Jaworu. Odległość: w jedną stronę około 230 km. W centrum miasta nie ma problemu z zaparkowaniem samochodu.
Damian Dąbrowski,
Maj 2011 r.