Powiat kamiennogórski, gmina Kamienna Góra
(nazwa niemiecka Grüssau, Kreis Landeshut)
Zabytki w Krzeszowie
Do rejestru zabytków w Krzeszowie wpisano:
- zespół klasztorny cystersów, obecnie benedyktynek, XVIII w.:
- kościół, obecnie parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP, nr rej.: A/1989/489 z 20.02.1959r.
- mauzoleum Piastów, nr rej.: j.w.
- klasztor, nr rej.: j.w.
- dom opata, nr rej.: A/5489/588 z 26.08.1959r.
- ogród klasztorny, nr rej.: A/2151/944/J z 15.03.1989r.
- kościół pomocniczy p.w. św. Józefa, nr rej.: A/2056/913 z 31.07.1959r.
- plebania, nr rej.: A/2057/633 z 23.11.1959r.
- oficyna (dawniej apteka, browar), obecnie restauracja, XVI w., XIX w., nr rej.: 86/A/02 z 18.04.2002r.
- dom nr 285 (dawniej budynek administracyjny), nr rej.: 204/A/04/1-13 z 12.01.2004r. (decyzja zespół budowli)
- dom nr 255, pocz. XIX w., nr rej.: j.w.
- dom nr 256, XVIII, koniec XIX w., nr rej.: j.w.
- dom, obecnie punkt obsługi pielgrzymów, 1730r., XIX w., XX w., nr rej.: j.w.
- budynek mieszkalno-gospodarczy „Długi Dom”, XVI w., 1730r., 1 połowa XIX w., nr rej.: j.w.
- budynek mieszkalno-gospodarczy nr 254, XVIII w., XIX w., nr rej.: j.w.
- wozownia, nr rej.: j.w.
- budynek bramny, XVI w., XVIII w., nr rej.: j.w.
- cmentarz klasztorny, nr rej.: j.w.
- ogrodzenie cmentarza z bramą, nr rej.: j.w.
- mur graniczny opactwa, XVI w.-XX w., nr rej.: j.w.
- brama ogrodowa, nr rej.: j.w.
- 2 kaplice przy murze granicznym, nr rej.: j.w.
- kaplice kalwarii, nr rej.: A/5488/589 z 26.08.1959r.
- kaplica Grota Narodzenia Pańskiego, w Betlejem, 1674r., 1927r.,nr rej.: 319/A/04 z 8.2004r.
- pawilon opata „Na Wodzie”, w Betlejem, drewniany, 1730r., nr rej.: 203/A/03 z 3.09.2003r.
- dom nr 288, tzw. Betlejem, XVIII w., koniec XIX w., nr rej.: 1136/J z 10.05.1993r.
Początki Krzeszowa sięgają pierwszej połowy XIII wieku. W 1242 roku benedyktyni z czeskich Opatowic otrzymali okolice miejscowości w darze od księżnej Anny (ur. ok. 1201r., zm.1265r.) pochodzącej z dynastii Przemyślidów, wdowy po księciu śląskim Henryku Pobożnym, który rok wcześniej poległ w bitwie pod Legnicą. Syn wspomnianej pary, książę Bolesław II Rogatka (ur.1220/25r., zm.1278r.) w 1256 roku przekazał benedyktynom z Krzeszowa kolejne ziemie. Powierzchnie darowizny wynosiła prawie 5 tysięcy hektarów. W kolejnych dekadach okazało się, że benedyktyni nie są w stanie zagospodarować otrzymanych obszarów. W 1289 roku zakonnicy odsprzedali dobra w okolicach Krzeszowa księciu Bolkowi I świdnicko-jaworskiemu (ur.1252/56r., zm.1301r.), synowi Bolesława Rogatki. Książę Bolko I poszukiwał nowych gospodarzy dla przejętych ziem. Ostatecznie w 1292 roku przekazał cystersom dobra obejmujące poza Krzeszowem 14 wsi i nowo założone miasto Lubawkę. Wsparcie kolejnych książąt z linii Piastów świdnickich oraz gospodarność zakonników pozwoliły nie tylko szybko okrzepnąć nowej fundacji, ale i znacznie powiększyć obszary podległe klasztorowi. W 1343 roku cystersi nabyli miasto Chełmsko Śląskie i sześć pobliskich wsi. Klasztor poniósł ciężkie straty w czasie wojen husyckich. Dobra zostały szczególnie spustoszone w latach 1426-1427. Odbudowa splądrowanego kościoła i klasztoru trwała ponad 20 lat. Kolejne trudne chwile przeżywali cystersi w XVI wieku, kiedy w związku z zagrożeniem tureckim musieli wpłacać do skarbca cesarskiego znaczne kontrybucje. By zdobyć pieniądze zakonnicy zmuszeni byli do oddawania wsi i gruntów w dzierżawę. Znacznie większe straty poniósł klasztor w kolejnym stuleciu w czasie wojny trzydziestoletniej. Pierwszy rabunek miał miejsce już w pierwszej fazie konfliktu w 1622 roku. W 1633 roku oddziały szwedzkie zajęły Krzeszów, po czym spaliły zarówno zabudowania gospodarcze jak i mieszkalne, a także klasztorną bibliotekę. Na domiar złego rok później w okolicach wybuchła epidemia, która pociągnęła za sobą kolejne ofiary. Klasztor jednak przetrwał, a długi okres pokoju po 1648 roku umożliwił mu znaczący rozwój gospodarczy i nowe inwestycje. Pod rządami kilku wybitnych opatów pod koniec XVII wieku i w pierwszej połowie XVIII wieku wzniesiono nowy kościół p.w. św. Józefa, kaplicę św. Anny, nowy kościół klasztorny (bazylika mniejsza p.w. Wniebowzięcia NMP), nowe skrzydło południowe klasztoru, Dom Opata, zespół kaplic tworzących kalwarię, letni pawilon na wodzie w Betlejem.
Wnętrza kościoła św. Józefa (barokowy kościół z lat 1692-1695, wzniesiony w miejscu średniowiecznego kościoła parafialnego św. Andrzeja; wnętrza ozdobione polichromiami wykonanymi przez Michaela Willmanna)
Na początku XVIII wieku dobra cystersów z Krzeszowa obejmowały cztery okręgi administracyjne: 1. krzeszowski: w jego skład wchodziły miasta Lubawka i Chełmsko, 27 wsi, prawie 20 folwarków; 2. wierzbniański, podlegający prepozytowi z Wierzbnej koło Świdnicy; 3. okręg z siedzibą w Zastrużu koło Świdnicy; 4. okręg bolkowski, w skład którego wchodziły dobra zamkowe nabyte w 1703 roku. Kres świetności fundacji cysterskiej w Krzeszowie przyniosły wojny śląskie w połowie XVIII wieku. Przejęcie Śląska przez protestancką dynastię Hohenzollernów rządzącą w Prusach oznaczało ciężkie czasy dla katolickich zakonów. Już w 1746 roku król Fryderyk II wydał edykt zakazujący przyjmowania kandydatów do zakonu bez zgody władcy. W kolejnych dekadach dobra klasztorne obciążono bardzo wysokimi podatkami, pochłaniającymi zdecydowaną większość dochodów. Zakon choć osłabiony w dalszym ciągu funkcjonował. Ostatecznie został zlikwidowany w 1810 roku w wyniku dekretu o sekularyzacji dóbr kościelnych w Królestwie Prus. Po likwidacji klasztoru w Krzeszowie większość biblioteki zakonnej została przekazana uniwersytetowi we Wrocławiu. Zabudowania po klasztorne nie używane powoli niszczały. W 1913 roku w skutek pożaru zawaliła się północna wieża kościoła p.w. Wniebowzięcia NMP. W 1919 roku do Krzeszowa przybyli benedyktyni z opactwa Emaus pod Pragą. Proniemiecko nastawieni zakonnicy byli niemile widziani w nowo powstałej Czechosłowacji i poszukiwali nowego domu. Nowi gospodarze podjęli prace konserwatorskie, zapobiegli dalszym zniszczeniom zabudowań klasztornych i podjęli trud odbudowy. Ich prace przerwała druga wojna światowa. W 1940 roku klasztor został przejęty przez SS. Zabudowania klasztorne początkowo wykorzystywano jako mieszkania dla przesiedleńców, a od 1941 roku jako obóz przejściowy dla Żydów. W 1945 roku do opactwa wrócili zakonnicy, jednak rok po zakończeniu działań wojennych niemieccy benedyktyni musieli ostatecznie opuścić Krzeszów, a ich miejsce zajęły benedyktynki przybyłe z Lwowa. W 1970 roku zabudowania przekazano cystersom z opactwa w Wąchocku. Od 1992 roku Krzeszów wchodzi w skład nowo utworzonej diecezji legnickiej.
Dom Gościnny (dawny Dom Opata)
Budynek wzniesiony w sąsiedztwie kościoła p.w. św. Józefa w latach 30. XVIII wieku według projektu Josepha Jentscha. Zabytek murowany, na planie kwadratu, trzykondygnacyjny, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Elewacje dzielone pilastrami i gzymsami, okna ozdobione opaskami, a główne wejście portalem. Układ wnętrz trzytraktowy, z sienią przelotową na osi.
Kalwaria, klasztor, kościół p.w. Wniebowzięcia NMP i Dom Opata
Barokowy kościół Wniebowzięcia NMP został wzniesiony w latach 1728-1735 w miejscu gotyckiej bazyliki. Klasztor pierwotnie gotycki, czteroskrzydłowy. Obecnie dwuskrzydłowy. W przyziemiu części starszej gotycki kapitularz z połowy XV wieku. Większość zabudowań barokowa, z drugiej połowy XVIII wieku. Kalwaria założona w latach 1675-1678. Liczne budynki przebudowano około 1730 roku.
Mauzoleum książąt świdnicko-jaworskich
Wzniesione w latach 1735-1747 na wschód od prezbiterium bazyliki p.w. Wniebowzięcia NMP. Wewnątrz bogaty wystrój malarski wykonany przez G.W. Neunhertza przedstawia historię opactwa. Autorem dekoracji rzeźbiarskiej i stiuków był A. Dorazil. Ołtarze ozdabiają obrazy F.A. Schefflera. We wnętrzu dwa gotyckie sarkofagi książąt Bolka I (zm.1301r.) i Bolka II (zm.1368r.) oraz tubowy nagrobek W. Zedlitza z około 1620r.
Letni pawilon na wodzie w Betlejem
Pawilon wzniesiony około 1730 roku z fundacji opata Innocentego Fritscha. Na wbitych w dno stawu palach zbudowano drewniany pawilon, do którego prowadzi kryty most. Wieloboczny budynek otoczony gankiem nakrywa spadzisty dach namiotowy z wysoką latarnią. Jednoprzestrzenne wnętrze ozdabia polichromia wykonana przez G.W. Neunhertza. Malowidła wykonane w trzech rzędach przedstawiają sceny starotestamentowe związane z tematyką wody oraz królem Dawidem.
Krzeszów położony jest około 9 kilometrów na południe od Kamiennej Góry. Pocysterskie opactwo znajduje się w samym centrum miejscowości. W jego pobliżu duży parking. Pawilon w Betlejem położony jest około 2 kilometry na zachód od Krzeszowa. Dojazd ulicą Betlejemską.
Damian Dąbrowski,
Marzec 2020r.