Powiat strzeliński, gmina Borów
(nazwa niemiecka: Manze, Kreis Nimptsch, od 1932r. Kreis Strehlen)
Pierwsza wzmianka o miejscowości: 1373r.
Rys historyczny i stan obecny:
Mańczyce co najmniej od drugiej połowy XVI w. należały do rodziny von Gfug. W 1575r. w miejscowości urodził się Hans von Gfug, zapewne w jakiejś rezydencji należącej do jego rodu. Hans von Gfug z małżeństwa z Anną von Pfeil posiadał czterech synów. Jeden z nich – Caspar von Gfug odziedziczył Mańczyce. Kolejnymi właścicielami miejscowości z rodu Gfug byli: Adam, syn Caspra i Karl Chrystian, syn Adama. Karl Chrystian von Gfug (zm.1721r.) w 1697r. ożenił się z Eleonore Karoline (ur.1677r., zm.1739r.), córką Hansa Heinricha II von Hochberg. Karl Chrystian otrzymał od cesarza tytuł barona (1697r.), a następnie hrabiego (1701r.). Prawdopodobnie w drugiej dekadzie XVIII w. przebudował on rezydencję w Mańczycach. Z małżeństwa z Eleonore Karoline Karl Chrystian nie pozostawił potomstwa. Gdy zmarł w 1721r. majątek odziedziczyła wdowa. Z kolei po jej śmierci w 1739r. dobra w spadku otrzymał Friedrich Wilhelm von Posadowsky (ur.1721r., zm.1781r.), wnuk Anny Charlotte (ur.1672r., zm.1695r.), córki Adama von Gfug. W 1759r. Friedrich Wilhelm von Posadowsky sprzedał dobra Mańczyce i Borów hrabiemu Johannowi Ferdinandowi von Sandretzky, który utworzył z nich majorat. W rękach jego potomków Borów pozostał do 1945 roku, natomiast Mańczyce w pierwszym ćwierćwieczu dziewiętnastego stulecia przeszły na własność rodziny von Stosch. Pierwszym właścicielem majątku z tego rodu był Georg Anton (ur.1793r., zm.1863r.). Następnie dobra odziedziczył jego syn Georg Ludwig (ur.1828r., zm.1871r.). Cztery miesiące po śmierci Georga Ludwiga von Stoscha wdowa po nim Valerie z domu von Zeidlitz und Trützschler urodziła syna, Karla, który został spadkobiercą posiadłości. Zapewne do czasu osiągnięcia przez Karla pełnoletniości zarządzała nią matka. W 1894r. na dobra (Herrschaft Manze) składało się 5 majątków: Dürr-Hartau (Suchowice), Glofenau (Głownin), Manze (Mańczyce), Reisau (Stogi), Rosswitz (Rochowice). Z tego same Mańczyce liczyły 140ha: 123ha pól uprawnych, 12ha łąk, 2ha lasów, 3ha gospodarstwa. Po śmierci Kurta von Stoscha Herrschaft Manze przeszedł na własność jego matki hrabina Valerie von Stosch, z domu hrabina von Zedlitz-Trützschler. Kolejnym właścicielem został w 1904r. Kurt von Rohr, zięć hrabiny Valerie von Stosch. W 1910r. majątek odziedziczył Kurt von Rohr junior, syn Kurta von Rohr i Edith von Zedlitz-Trützschler. Według książki adresowej z 1937r. dobra (Dürr-Hartau, Glofenau, Manze, Reisau, Rosswitz) liczące 1311,57ha, w dalszym ciągu należały do Kurta von Rohr juniora. Powierzchnia majątku Mańczyce wynosiła 153,09ha, w tym 135,41ha pól uprawnych, 6ha łąk, 1,48ha lasu, 10,2ha liczyły park, drogi i podwórza gospodarcze. W latach czterdziestych XX w. Herrschaft Manze przeszedł w ręce rodziny von Minckwitz. Po drugiej wojnie światowej majątek został znacjonalizowany i przekazany w zarząd Państwowego Gospodarstwa Rolnego, będącego częścią kombinatu Strzelin. Po likwidacji PGR-u w latach dziewięćdziesiątych XX w. rezydencja w Mańczycach znajdowała się w gestii Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. W tym czasie zabytek został w znacznym stopniu zdewastowany. W 1997r. pałac zakupiła osoba prywatna. Niedługo później rozpoczęły się prace remontowe. Niestety renowacja zabytku została przerwana. Obecnie pałac zabezpieczony przed wejściem pozostaje władnością prywatną. Budynek można zobaczyć tylko z zewnątrz.
Pałac
Pierwszą rezydencję w Mańczycach ufundowała w XVI wieku rodzina von Gfug. Około 1711r. w miejscu renesansowego dworu zbudowano barokowy pałac. Znaczna przebudowa pałacu została dokonana przez rodzinę von Stosch około 1887 roku. Budynek murowany z kamieni i cegły, potynkowany, założony na planie zbliżonym do podkowy, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z czterokondygnacyjnymi wieżami i użytkowym poddaszem, nakryty wysokim łamanym dachem z lukarnami. Fasada (elewacja południowa) piętnastoosiowa, z centralnym trójosiowym ryzalitem mieszczącym główne wejście ozdobione osiemnastowiecznym barokowym portalem balkonowym. Ryzalit o podziałach pilastrowych zwieńczony jest trójkątnym przyczółkiem. Nad środkowym oknem drugiej kondygnacji kartusze herbowe. Nietypową, wklęsłą elewację frontową zamykają dwa wydatne dwuosiowe ryzality, pełniące funkcję alkierzy. Na osi elewacji tylnej również wydatny ryzalit, z podziałem pilastrowym i barokowym portalem, analogicznym do zastosowanego w fasadzie. Od wschodu do pałacu przylegają ruiny oranżerii. Elewacje rezydencji zachowały liczne detale architektoniczne: pilastry i wydatne gzymsy (między kondygnacjami i wieńczący) tworzące podziały ramowe, uszate obramowania otworów okiennych, portale, kartusze herbowe. Wnętrza części pałacu dwutraktowe, w reszcie budynku w układzie nieregularnym. W piwnicach i niektórych salach przyziemia sklepienia kolebkowe o łuku koszowym, w pozostałych pomieszczeniach płaskie stropy. Do niedawna wyposażenie wnętrz było częściowo zachowane, ze względu na brak dostępu do zabytku trudno stwierdzić stan obecny. W pałacu między innymi znajdowały się kominki, kasetonowe sufity, malowane boazerie, rzeźbiona drewniana balustrada reprezentacyjnej klatki schodowej, oryginalna stolarka drzwiowa. Widoczne na zdjęciach znaczne uszkodzenia dachu zapewne doprowadziły do degradacji zabytkowych wnętrz.
Do pałacu od północy przylega zaniedbany park krajobrazowy. W parku dominuje liściasty drzewostan (dęby, lipy, wiązy, platany klonolistne). W pobliżu rezydencji zabudowania gospodarcze dawnego folwarku, rozłożone wokół prostokątnego dziedzińca, wśród których dominuje budynek gorzelni.
Zabytki w Mańczycach
Do rejestru zabytków w Mańczycach wpisano zespół pałacowy: pałac (10.10.1980r., nr rej.: 447/W) i park (10.10.1980r., nr rej.: 448/W).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Mańczyc zapewniają autobusy PKS kursujące z Borowa, Strzelina i Wrocławia. Ze względu na możliwość przesiadki najlepiej wybrać wariant podróży przez Wrocław. Do Wrocławia można dotrzeć pociągiem z wielu miejscowości, np. z Gliwic, Opola, Poznania. Znacznie trudniejszy jest dojazd do Borowa lub Strzelina. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Krajków, następnie DK395 w stronę Borka Strzelińskiego i DK346. Przed miejscowością Marcinkowice z tej ostatniej trasy należy skręcić w lewo w lokalną drogę prowadzącą do Mańczyc przez Brzozę, Brzezicę, Borów i Piotrków Borowski. Zespół pałacowo-parkowy znajduje się na lewo od głównej drogi. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 170km. Samochód można zostawić w bocznej ulicy prowadzącej do parku.
Damian Dąbrowski,
Luty 2012 r.
