Powiat dzierżoniowski, gmina Dzierżoniów
(nazwa niemiecka: Neudorf, Kreis Reichenbach)
Pierwsza wzmianka o miejscowości: 1292r.
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości Noam Villam oraz znajdującej się obok Ernsdorf pochodzi z dokumentu Bolka I świdnickiego wystawionego 8 września 1292 roku w Krzeszowie, a dotyczącego założenia i uposażenia klasztoru cystersów w tej miejscowości. Kolejny raz Nowizna wymieniona jest w Księdze uposażeń biskupów wrocławskich czyli w Liber Fundationis episcopatus Vratislaviensis „Item Nova Villa VII marce” pod datą – około 1300 roku. Następna wzmianka pochodzi z dokumentu księcia Śląska i pana na Książu, Bernarda z 7 września 1311 roku, wystawionego w Jeleniej Górze a dotyczącego czynszu z dóbr kościelnych w Nouen Dorfe (Nowiźnie) oraz Pieszycach (Peterswaldau). W 1335 roku po raz pierwszy zostaje wymieniony kościół w Nowiźnie. Zapewne pierwotny kościół był drewniany. W roku 1392 Hannos von Logaw zapisuje swojej żonie Ilze jeden czynsz ze swojej posiadłości w Słupicach koło Dzierżoniowa, a swojemu synowi Hermannowi taki sam czynsz z dorfe Neudorf. W połowie XVI wieku właścicielem Nowizny był Bernhard von Schelndorf (zm.1593r.), i on to właśnie wybudował pierwszy, renesansowy dwór, który w regestach z 1565 roku wzmiankowany jest jako nowo wzniesiony. Dowodem na to jest wyryta na nadprożu w najstarszej części pałacu data 1565. Był to niewielki budynek na planie umiarowego prostokąta, posiadający dwie kondygnacje mieszkalne, przy czym kondygnacja przyziemia była umieszczona nisko, a budynek był podpiwniczony. Z centralnie umieszczonej sieni wchodziło się bezpośrednio do wielkiej izby dworskiej (po lewej stronie), oświetlonej pięcioma oknami w dwóch ścianach bocznych i krytej niezachowanym belkowym stropem. Z prawej strony sieni wchodziło się do izby przesklepionej sklepieniem krzyżowo-lunetowym, a dalej bezpośrednio do izb sąsiednich, przesklepionych identycznymi sklepieniami. Komunikacji pionowej służyły umieszczone przy murze w narożu sieni obszerne schody z dwoma biegami z podestem. Kolejnymi właścicielami Nowizny byli Niclas von Schelndorf, wzmiankowany w 1602r. i Friedrich von Schelndorf, małżonek Barbary von Nostitz, córki Henricusa von Nostitz auf Noes. W XVII w. miejscowość przeszła na własność rodu von Czettritz. Nowizna należała do zmarłego w 1657r. Friedricha von Czettritz, a następnie jego synów: Ernsta, Sigmunda i Hansa. W 1677r. wioskę posiadał Ernst Albrecht von Czettritz auf Neudorf. Następnie majątek w Nowiźnie przeszedł w ręce rodziny von Gellhorn. W 1770 roku właścicielką miejscowości była Charlotte von Gellhorn z domu von Knobelsdorf. Sprzedała ona liczący 560ha majątek, obejmujący trzy folwarki czyli Nieder Neudorf, Mittel Neudorf oraz Ober Neudorf, Christianowi Friedrichowi, Grafowi zu Stolberg-Wernigerode. Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy to właścicielem został Christian Friedrich Graf zu Stolberg-Wernigerode nastąpiła gruntowna rozbudowa całego założenia. Forma renesansowa zyskała późnobarokowy kostium i nowe reprezentacyjne wnętrza. Dwór zamieniono w pałac, w którym wydzielono autonomiczne części - pałac przedni, pałac środkowy a nawet zwierzyniec. W tak przebudowanej rezydencji Ferdynand von Stolberg-Wernigerode, który był także właścicielem pobliskich Pieszyc, przyjął 6 czerwca 1813 roku króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, który obrał sobie pałac w Nowiźnie na główną kwaterę podczas trwającego tego lata rozejmu w czasie wojen napoleońskich.
Dalsza rozbudowa pałacu nastąpiła gdy stał się własnością rodziny von Perponcher-Sedlnitzky. Pierwszej polegającej na dobudowie kolejnego skrzydła oraz wzniesieniu bocznych ryzalitów przypominających wieże dokonał Wilhelm w 1890 roku, a dalszej Alexander na początku XX wieku.
Pałac został wybudowany na wydłużonym prostokącie z narożnymi wieżami i ryzalitami. W rozplanowaniu pomieszczeń widoczna jest wielotraktowość, ze szczególną predylekcją do układu amfiladowego. Elewacje 3- kondygnacyjne, wieloosiowe, wieże 4-kondygnacyjne, jednoosiowe. Bryła wieloosiowa, mocno rozczłonkowana, w części kondygnacji pierwszej artykułowana płaszczyzną, w kondygnacjach wyższych addycyjność rozrzeźbionych w strukturze architektonicznej form i narożnych wieżyczek tworzy mocne, akcentowane ryzality. Całość jest przekryta dachem mansardowym, z wynicowanymi w części dolnej oknami, które obramiono wolutowymi spływami. Za czasów rodziny Perponcher-Sedlnitzky założono przy pałacu niewielki park, który łącznie z ogrodami zajmował powierzchnię 4ha. Znajdował się on po północnej stronie pałacu i nadano mu romantyczny charakter. Skarpowa konfiguracja terenu pozwoliła stworzyć efekt ogrodu naturalnego.
Pod koniec II wojny światowej w pałacu znajdowała się kwatera wojsk niemieckich cofających się przed nacierającą Armią Czerwoną. Żona Friedricha Karla, Claudia Perponcher wraz z córką wyjechały w głąb Niemiec w obawie przed nadciągającym wrogiem. Hrabia von Perponcher-Sedlnitzki pozostał w pałacu wraz ze stacjonującym wojskiem. W obliczu nadciągającego frontu żołnierze opuścili swoją kwaterę, a wraz z nimi właściciel pałacu, który starał się zabrać co cenniejsze przedmioty. Jak wiadomo, przez Czechy wyjechał do Niemiec, gdzie zmarł 28 grudnia 1957 roku. W 1945 r. pałac zajęli żołnierze radzieccy, którzy stacjonowali tutaj półtora roku. Jak się okazało, dla naszych „wyzwolicieli" był to wystarczająco długi okres czasu, aby pozostały po nich puste komnaty i dokładnie przekopany w poszukiwaniu skarbów park. Po Sowietach w pałacu zamieszkał wójt, który na parterze urządził stajnie dla koni. On też kontynuował poszukiwania skarbów przeoczonych przez Armię Czerwoną i podobno coś znalazł pod schodami w pałacowych piwnicach, bo jak głosi wieść dość szybko opuścił Nowiznę i wybudował sobie drogi dom pod Krakowem. Następnie w pałacu miała swoją siedzibę Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska", a część pomieszczeń zamieniono na mieszkania komunalne. Na parterze mieścił się „Klub Rolnika”.
W 2007 roku pałac nabył obecny właściciel, który powoli doprowadza budynek do dawnej świetności.
Zabytki w Nowiźnie
Do rejestru zabytków w Nowiźnie wpisano: kościół filialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa (8.11.1980r., nr rej.: 767/WŁ) i zespół pałacowy: pałac (8.11.1980r., nr rej.: 769/WŁ) i park (18.09.1981r., nr rej.: 832/WŁ).
Zdjęcie z wnętrz pałacu oraz fotografie kościoła wykonane w czerwcu 2013 roku
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Nowizny zapewniają autobusy PKS oraz busy firmy P.H.U. Trans-Wersal z Dzierżoniowa i Świdnicy. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki, lepiej wybrać wariant dojazdu przez Świdnicę. Do miasta można dotrzeć między innymi autobusami PKS z Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i DK39 do Łagiewnik. Z Łagiewnik najlepiej skierować się DK384 do Dzierżoniowa, skąd należy wyjechać DK382 w stronę Świdnicy. Nowizna leży przy tej ostatniej trasie. Pałac i park znajdują się na lewo od głównej drogi. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 185km.
Wiesław Długosz
Luty 2012 r., aktualizacja zdjęć czerwiec 2013r.
Zdjęcia parku i pałacu z czerwca 2013 roku
