Powiat oławski, gmina Oława
(nazwa niemiecka: Hünern, Kreis Ohlau)
Pierwsza wzmianka o miejscowości: 1303r.
Rys historyczny i stan obecny:
Psary początkowo zapewne były własnością książęcą. W czternastym stuleciu wioska należała do posiadaczy pobliskiej Ścinawy. W dokumencie z 1303r. występuje Henryk Herr von Steine, archidiakon legnicki, a około 1360r. wzmiankowany był Bavarus von Stinavia. W pierwszej połowie XV w. Psary należały do Jana Mladoty, żonatego z Anną (zm. po 1457r.), córką Mikołaja I Jenckwitz z Posadowic. Po śmierci męża, około 1430r. Anna ponownie wyszła za mąż, za Jan Rolle (ur.1388r., zm.1445r.). W wianie otrzymał on majątki odziedziczone przez Annę po pierwszym mężu: Gać, Ścinawę Polską, Ścinawę i Psary. Po śmierci Jana Rolle Gać, Psary i Bryłówkę odziedziczył jego najstarszy syn Henryk (ur.1442r., zm.1513r.). Pobliska Gać stała się w tym czasie główną siedzibą Oppersdorfów. Z zachowanych dokumentów trudno określić jak długo trwał związek Psar z tym rodem. W drugiej połowie XVII w. właścicielem wioski był już Karol Bernard von Berger. W 1679r. Psary nabył Jan Adrian von Plenkhen (ur.1635r., zm.1719r.). Nie posiadał on potomstwa i majątki w okolicach Oławy odziedziczyli po nim Jan Józef (ur.1666r., zm.1727r.) i Jan Adrian, synowie jego przyrodniego brata Jana Fryderyka Hoverda (ur.1638r., zm.1711r.) W 1719r. pierwszy z nich wykupił pełne prawa do dóbr Gać, Psary i Maszków. W 1721r. bracia zostali wpisani w czeski stan rycerski z nazwiskiem „Hoverd von Plenkhen”. Jan Józef w 1722r. ustanowił majorat w Psarach, obejmujący również majątki w Gaci i Maszkowie. Nie pozostawił potomstwa i dobra odziedziczył syn jego brata, Adam Filip Józef (ur.1724r., zm.1785r.). Adam Filip Józef Hoverd von Plenkhen w 1753r. otrzymał od króla pruskiego Fryderyka II tytuł barona. Jego brat i spadkobierca, Jan Adrian Ignacy tuż przed śmiercią w 1786r. uzyskał od króla Fryderyka Wilhelma II tytuł hrabiowski. W 1787r. Maria Krystyna, wdowa po Janie Adrianie Ignacym otrzymała zatwierdzenie statusu majoratu, który odziedziczył ich syn hrabia Jan Adrian Filip (ur.1750r., zm.1831r.). Kolejnymi właścicielami fideikomisu byli: hrabia Jan Adrian Emanuel Hoverd von Plenkhen (ur.1777r., zm.1841r.), starosta powiatu oławskiego od 1805r.; hrabia Edward Hoverd von Plenkhen (ur.1797r., zm.1872r.), kammerherr; hrabia Hermann Hoverd von Plenkhen (ur.1819r., zm.1900r.). W 1886r. dobra w samych Psarach liczyły 374ha, w tym 268ha pól uprawnych, 54ha łąk, 45ha lasów, 7ha parku, dróg i podwórzy gospodarczych. Folwarkiem w tym czasie zarządzał inspektor von Rochow. Hrabia Hermann z małżeństwa z Aglają von Strachwitz (ur.1825r., zm.1903r.), pozostawił syna Petrusa (ur.1858r., zm.1909r.), ostatniego właściciela Psar z rodu Hoverd von Plenkhen. Po jego śmierci majorat otrzymał w spadku Jerzy von Strachwitz (ur.1855r., zm.1910r.), posiadacz fideikomisu Podzamek w Kotlinie Kłodzkiej. Ostatnim przedwojennym właścicielem dóbr w Gaci był hrabia Oskar von Strachwitz (ur.1889r., zm.1951r.), małżonek baronówny Eliżbiety von Eichendorff (ur.1898r., zm.1976r.), prawnuczki słynnego poety Josepha von Eichendorffa. Z małżeństwa tego na świat przyszło siedmiu synów i pięć córek. Najstarszy z synów Hubert von Strachwitz (ur.1921r. w Psarach), poległ 8 sierpnia 1943r. w bitwie w okolicach Charkowa. W 1937r. majątek w Psarach liczył 581ha, w tym 392ha pól uprawnych, 50ha łąk, 7ha pastwisk, 3ha stawów, 114ha lasów, 5ha gospodarstwa (park, drogi i podwórza gospodarcze). W czasie działań wojennych w 1945r. pałac w Psarach został uszkodzony. Zaraz po wojnie majątek zajmowała Armia Czerwona. Na początku lat pięćdziesiątych folwark przekazano Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Za rządów PGR-u pałac został rozebrany, a starszy dwór zamieniono w budynek mieszkalny. Obecnie dwór jest własnością prywatną. Budynek w dobrym stanie technicznym, wyremontowany około 2010r. Dwór otoczony przez pofolwarczne zabudowania gospodarcze, można zobaczyć z zewnątrz, z pewnej odległości. Do dawnego folwarku przylega rozległy, zaniedbany park krajobrazowy. Na jego skraju znajduje się ruina wieży widokowej i niewielkiego pałacyku myśliwskiego zbudowanego przez rodzinę Strachwitz na początku XX w. W parku stoi jeden z największych w Polsce krzyży pojednania (określany również jako pokutny).
Dwór i nieistniejący pałac
Początki dworu sięgają XVII w. Budynek został przekształcony w pierwszej połowie XIX w., kiedy wzniesiono przed nim klasycystyczną kolumnadę. Dwór murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na rzucie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachem naczółkowym. Fasada pięcioosiowa, z centralnym głównym wejściem, poprzedzonym wgłębnym sześciokolumnowym portykiem. Układ wnętrz dwutraktowy z sienią na osi. Pomieszczenia przyziemia nakryte sklepieniami krzyżowymi. Najpóźniej na początku XIX w. po wybudowaniu w Psarach nowej rezydencji dwór zmieniono w siedzibę zarządcy majątku.
Rozebrany po drugiej wojnie światowej pałac znajdował się pomiędzy kościołem parafialnym, a parkiem. Był to znaczny budynek wzniesiony zapewne na początku XIX w. w stylu klasycystycznym. Dwukondygnacyjny pałac założony na rzucie prostokąta, nakrywał dach czterospadowy z powiekami. Fasada rezydencji była dziewięcioosiowa, z centralnym głównym wejściem, poprzedzonym niewielkim portykiem kolumnowym podtrzymującym balkon. Przyziemie pałacu pokryte było boniowaniem. Wygląd budynku możemy częściowo odtworzyć dzięki zachowanym fotografiom.
Zabytki w Psarach
Do rejestru zabytków w Psarach wpisano: kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP (20.10.1964r., nr rej.: 1160); kaplicę przy kościele parafialnym (22.03.1966r., nr rej.: 1598); dwór (2.06.1972r., nr rej.: 2055); stajnię-spichlerz (22.03.1966r., nr rej.: 1599).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Psar zapewniają nieliczne autobusy PKS z Oławy. Do miasta można dotrzeć pociągiem z Gliwic, Opola, lub Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Przylesie, a następnie DK403 i DK39 do Brzegu. Z Brzegu należy wyjechać DK94 w stronę Oławy. Ostatnia z wymienionych tras prowadzi przez Gać. Na początku tej miejscowości należy skręcić w lewo w lokalną drogę prowadzącą do Psar. Folwark wraz z dworem położone są na lewo od drogi. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 135km. Samochód można zostawić przy kościele parafialnym, w niewielkiej odległości od dworu.
Damian Dąbrowski
Marzec 2012r.
