Powiat dzierżoniowski, gmina Łagiewniki
(nazwa niemiecka: Pristram, Kreis Nimptsch, w latach 1936-1945 Breitental, Kreis Reichenbach)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowana pod nazwą Pristram w 1370 roku. W 1783 roku właścicielem majątku w Przystroniu był Pan Karl Heinrich von Prittwitz. Wcześniej dobra należały m.in. do Magnusa von Goldbacha, rodu von Tschierschky. Według opisu miejscowości znajdował się w niej pański dom, folwark, 5 gospodarstw kmiecych, 19 zagrodniczych. Przestronie zamieszkiwało 188 osób. W 1830 roku posiadłość w wiosce była własnością Pana von Nickisch. W Przestroniu wzmiankowano 39 domów, pałac, folwark, wolne sołectwo, 254 mieszkańców (w tym 7 katolików), browar, gorzelnię i wiatrak. Ewangelicy przynależeli do kościoła w Ratajnie Górnym. W 1840 roku włości nabył za 60 tysięcy talarów reńskich Otto von Schweinichen. Według opisu miejscowości z 1845 roku w Przystroniu znajdowało się 40 domów, pałac, folwark, wolne sołectwo, browar, gorzelnia i wiatrak. Miejscowość liczyła 294 mieszkańców, w tym zaledwie 15 katolików. Na folwarku hodowano m.in. 1240 sztuk owiec merynosów. Otto von Schweinichen wzmiankowany był w księgach adresowych w Przystroniu do 1858 roku. Przed 1861 rokiem dobra rycerskie przeszły w ręce radcy Steinmanna. Radca Steinmann pozostał właścicielem posiadłości przynajmniej do 1872 roku. Prawdopodobnie w 1872 roku majątek nabył Oberamtmann August Rohde dzierżawca z Białobrzezia (Rothscholss) koło Strzelina. Według księgi adresowej z 1886 roku majątek w Przystroniu w dalszym ciągu należał do Augusta Rohde. Powierzchnia włości wynosiła 261ha, w tym 219ha pól uprawnych, 14ha łąk, 22ha lasów, 6ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 14 koni, 103 sztuki bydła rogatego, w tym 8 krów, 180 świń. W gospodarstwie działała gorzelnia. Przed 1894 rokiem posiadłość odziedziczył Adolf Rohde. Adolf Rohde pojawiał się w księgach adresowych do 1905 roku. Od 1909 roku majątek w Przystroniu należał do cukrowni A. Rohde z Kondratowic (in Kurtwitz, Kreis Nimptsch). Sytuacja własnościowa nie zmieniła się przynajmniej do 1921 roku. W kolejnych latach rodzina Rohde dokonała podziału majątku. Posiadłość w Przystroniu otrzymała Pani Gisela baronowa von Canitz und Dallwitz, z domu Rohde. Funkcje generalnego pełnomocnika pełnił Julius baron von Canitz und Dallwitz, zapewne jej mąż. W 1930 roku właścicielką włości w Przystroniu była nadal Pani Gisela baronowa von Canitz und Dallwitz, z domu Rohde. Dobra rycerskie liczyły 261ha, w tym 219ha pól uprawnych, 14ha łąk, 22ha lasów, 6ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Według księgi adresowej z 1937 roku posiadłość należała do Pani Giseli Werckshagen z domu Rohde. Powierzchnia gruntów wynosiła w tym czasie 331ha (289ha pól uprawnych, 14ha łąk, 22ha lasów, 6ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków). W gospodarstwie działała gorzelnia. Folwark specjalizował się w hodowli bydła wschodniofryzyjskiego i owiec merynosów. W końcowej fazie drugiej wojny światowej majątek zajęła Armia Czerwona. Żołnierze radzieccy przekazali posiadłość władzom polskim dopiero w 1946 roku. Po drugiej wojnie światowej majątek przejęło państwo polskie. Folwark wraz z pałacem przekazano w zarząd Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Siedziba rodziny Rohde została zamieniona w wielorodzinny budynek mieszkalny. Po upadku PGR-u w latach dziewięćdziesiątych XX wieku zabudowania przejęła w zarząd Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, przekształcona następnie w Agencję Nieruchomości Rolnych. Obecnie trudno stwierdzić jaka jest sytuacja własnościowa pałacu. Część pomieszczeń wskazuje, że ostatni lokatorzy wyprowadzili się z budynku kilka lat temu. Zabytek nie zabezpieczony przed wejściem powoli niszczeje. Dewastacji dokonują zarówno złodzieje jak i siły natury (nieszczelny dach prowadzi do zalewania i przegnicia drewnianych stropów). Przyszłość pałacu jest bardzo niepewna.
Na portalu http://dolny-slask.org.pl można znaleźć widokówki Przystronia z przed 1945 roku. Na części z nich znajdują się fotografie rezydencji
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/5246542,foto.html?idEntity=562364 (dostęp: 12.06.2015r.)
Pałac
Rezydencję w Przystroniu wzmiankowano już w 1783 roku. Pałac został przebudowany i być może powiększony na przełomie XVIII i XIX wieku. Na początku XX wieku rodzina Rohde prowadziła w budynku prace remontowe. Pałac murowany z kamienia i cegły, potynkowany, na planie litery „T”, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z poddaszem nakrytym dachem czterospadowym z niewielkim świetlikami. Fasada (elewacja południowa) dziewięcioosiowa, z centralnym głównym wejściem. Elewacje zachowały pozostałości podziałów ramowych (wydatny gzyms wieńczący, lizeny). Układ wnętrz dwutraktowy z korytarzem. Na osi budynku obszerna sień, w przedłużeniu której klatka schodowa. Część pomieszczeń przyziemia nakrywają sklepienia krzyżowe i kolebkowe z lunetami. W większości budynku zastosowano płaskie drewniane stropy, obecnie w znacznym stopniu uszkodzone. Do pałacu przylega niewielkie zadrzewienie, pozostałość zaniedbanego parku i ogrodu. Na południe od rezydencji ulokowano dziedziniec folwarczny, wokół którego zachowały się zabudowania gospodarcze.
Zabytki w Przystroniu
Do rejestru zabytków w Przystroniu wpisano ruinę baszty (XV?) z wiatrakiem, XVIII (nr rej.: A/975/750 z 26.09.1960, być może obiekt nie istnieje?). W ewidencji zabytków ujęto zespół pałacowo-folwarczny: pałac (nr 28), oficynę mieszkalno-gospodarczą (nr 27), oficynę mieszkalną (nr 27), budynek gospodarczy przy oficynie (nr 27), dwa spichlerze, dwie obory, dwie stajnie, gorzelnię, wozownię, młyn oraz park pałacowy. Na zachód od folwarku w miejscu znanym pod nazwą „Szwedzkie szańce” zachowały się obwarowania ziemne i resztki kamiennej wieży. Prawdopodobnie są to pozostałości zamku z XI-XII wieku.
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety dojazd komunikacją publiczną do Przystronia nie jest możliwy. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. W Łagiewnikach należy skręcić w lewo na drogę nr 8 w kierunku Kłodzka (ul. Kłodzka). Po wyjeździe z Łagiewnik z DK8 trzeba skręcić w prawo w lokalną drogę prowadzącą do Przystronia. Zespół pałacowo folwarczny znajduje się w południowej części miejscowości, na lewo od głównej drogi. Samochód można zostawić przy bocznej drodze prowadzącej do zabudowań pofolwarcznych, w bezpośrednim sąsiedztwie rezydencji. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 175km, z Wrocławia niecałe 50km.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2015r.
