Powiat dzierżoniowski, miasto
(nazwa niemiecka: Peilau Ober-, od 1928r. Gnadenfrei, Kreis Reichenbach)
Miejscowość Piławę wzmiankowano po raz pierwszy w 1230 roku jako Pilawa. Obecnie Piława Górna ma status miasta, a sąsiednia Piława Dolna to wieś gminna w powiecie dzierżoniowskim. Pierwotnie jednak ta bardzo duża miejscowość dzieliła się na cztery części: Dolną (wzmiankowaną w 1370 roku jako Nedir Pylow), Średnią (wzmiankowaną w 1371 roku pod nazwą Mittel Pylow), Średnią-Górną (wzmiankowaną w 1375r. jako Oebern Peylow) i Górną (wzmiankowaną w 1380 roku pod nazwą Pylavia superior). W każdym z działów istniało kilka folwarków, co jeszcze bardziej utrudnia przedstawienie losów miejscowości. Cześć majątków należała do właścicieli posiadłości znajdujących się w sąsiednich wioskach (np. włości Reichardt Rittergut wchodziły w skład dóbr Kluczowa). W samej Piławie istniało jednak kilka siedzib szlacheckich, których losy pokrótce omówimy poniżej. Na wstępnie na podstawie księgi adresowej z 1886 roku wymienimy majątki położone we wszystkich częściach Piławy:
- Piława Dolna (Peilau Nieder, Schlössel Rittergut). Właścicielem Eugen Rupprecht. Powierzchnia dóbr 313ha, w tym 271ha pól uprawnych, 33ha łąk, 1ha pastwisk, 1ha stawów, 7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W majątku działał browar i gorzelnia. Na folwarku hodowano 31 koni, 1200 owiec, 13 świń, 67 sztuk bydła rogatego, w tym 53 krowy.
- Piława Dolna i Średnia (Peilau Nieder– und Mittel- Stangenhof und Vogarelgut). Właścicielem: Hermann Vorländer z Drezna (in Dresden), generalnym pełnomocnikiem Klemann, dzierżawca gruntów w Pieszycach. Powierzchnia majątku 282ha, w tym 228ha pól uprawnych, 43ha łąk, 3ha pastwisk, 1ha stawów, 7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 19 koni, 800 owiec, 78 sztuk bydła rogatego, w tym 46 krów.
- Piława Średnia (Peilau Mittel – Rother Hof Rittergut). Właściciel Wilhelm Graf von Perponcher-Sedlnitzki z Berlina (in Berlin). Dzierżawcą Octavius Manfred hrabia von Seherr-Thoss (ur.1827r., zm.1911r.) z Ostroszowic (in Weigelsdorf). Powierzchnia dóbr 515ha, w tym 367ha pól uprawnych, 52ha łąk, 86ha lasów, 5ha stawów, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 23 konie, 1000 sztuk owiec, 35 świń, 100 sztuk bydła rogatego, w tym 61 krów.
- Piława Górna i Średnia (Peilau Ober– und Mittel- Gladishof Rittergut). Właściciel Wilhelm Graf von Perponcher-Sedlnitzki z Berlina (in Berlin). Dzierżawcą Octavius Manfred hrabia von Seherr-Thoss (ur.1827r., zm.1911r.) z Ostroszowic (in Weigelsdorf). Powierzchnia majątku 202ha, w tym 133ha pól uprawnych, 20ha łąk, 42ha lasów, 2ha stawów, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W gospodarstwie działał młyn wodny. Na folwarku hodowano 61 sztuk bydła, 350 owiec.
- Piława Górna i Średnia (Peilau Ober– und Mittel- Schmolzhof Rittergut) Właściciel Wilhelm Graf von Perponcher-Sedlnitzki z Berlina (in Berlin). Dzierżawcą Octavius Manfred hrabia von Seherr-Thoss (ur.1827r., zm.1911r.) z Ostroszowic (in Weigelsdorf). Powierzchnia dóbr 199ha, w tym 177ha pól uprawnych, 17ha łąk, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 19 koni, 320 owiec, 9 świń, 46 sztuk bydła rogatego, w tym 40 krów.
- Piława Górna (Peilau II, Ober- Rittergut). Właściciel Christian Joseph von Zerschwitz z Deutsch-Baselitz koło Kamenz w Saksonii (in Sachsen). Dzierżawcą: Dommes. Powierzchnia dóbr: 211ha, w tym 185ha pól uprawnych, 13ha łąk, 1ha lasów, 3ha stawów, 9ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 19 koni, 400 owiec, 25 świń, 60 sztuk bydła rogatego, w tym 53 krowy.
- Piława Górna (Peilau I, Ober- Rittergut). Właściciel Amandus Krause. Powierzchnia posiadłości 350ha, w tym 307ha pól uprawnych, 32ha łąk, 11ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W gospodarstwie działała gorzelnia i browar. Na folwarku hodowano 25 koni, 36 świń, 90 sztuk bydła, w tym 75 krów.
- Piława Górna (Peilau I, Ober- Reichardt Rittergut). Właściciel Hans Rust, porucznik z Kluczowej w powiecie ząbkowickim (auf Kleutsch, Kreis Frankenstein). Powierzchnia włości 43ha, w tym 43 ha pól uprawnych. W majątku hodowano 240 owiec.
W 1928 roku połączono w jedną miejscowość wioski Ober Peilau, Ober-Mittel Peilau i Gnadenfrei. Nowo powstałą miejscowość nazwano Gnadenfrei - od nazwy osady dla pietystów założonej w 1743 roku przez Ernsta Juliusa von Seidlitz, właściciela jednego z majątków w Piławie. Obszar obejmujący miejscowość Gnadenfrei mniej więcej odpowiada dzisiejszemu miastu Piława Górna.
Majątek Piława Górna Średnia Gladishof (ul. Henryka Sienkiewicza 96)
W 1666 roku posiadłość zwaną Gladishof nabył Nickel Tiebert. Osiem lat później majątek nabył Joachim Sigismund von Seidlitz und Ludwigsdorf. W 1695 roku właścicielem dóbr został Christoph von Steinberg. W rękach rodu von Steinberg majątek pozostawał dłuższy czas. W 1830r. włości obejmujące dwa folwarki (Gladishof und Schmolzhof) posiadał Pan von Tschirschky. W majątku wzmiankowano pańską siedzibę. W 1842 roku dobra nabył za 73,5 tysiąca talarów reńskich Karl Sadebeck. Kolejnymi właścicielami włości byli Pan Elwanger (1856, 1858r.), radca Grundmann (1861r.). W 1866 roku dobra nabył Pan Paul Wiedemann. Sześć lat później właścicielem pałacu i folwarków był Pan Eugen Kern. Zapewne od rodziny Kern dobra odkupił około 1876 roku hrabia Wilhelm von Perponcher-Sedlnitzki, posiadający także majątki Der Rother Hof, Der Weisse Hof und Jäckelhof w Mittel-Peilau. Po śmierci Wilhelm von Perponcher-Sedlnitzki dobra otrzymał w spadku dr praw August hrabia von Perponcher-Sedlnitzki. Przed 1894 rokiem sprzedał on posiadłość Gladishof Gustavowi Steinbrück. W księgach adresowych z lat 1902-1909 jako właściciela dóbr podawano spółkę Aktiengesellschaft Westbank-Liegnitz z Krobielowic. W 1917 roku majątek należał już do Pana Emila Mattiga. Następnie w 1922 roku dobra nabyła rodzina von Voigt, w rękach której pozostały one przynajmniej do 1926 roku. Od 1927 roku posiadłość należała do radcy górniczego Eberharda Mauve z Pragi (in Prag). Pozostał on właścicielem co najmniej do 1937 roku. W tym czasie gospodarstwo dzierżawiła Pani Landwirtin Gertrud Hampel. Dobra liczyły 197ha, w tym 141ha pól uprawnych, 10ha łąk, 8,5ha pastwisk, 34ha lasów, 0,5ha stawów, 3ha parku, ogrodu, dróg i podwórzy gospodarczych. Po zakończeniu drugiej wojny światowej majątek przejęło państwo polskie. Zabudowania przekazano w zarząd Państwowemu Ośrodkowi Hodowli Zarodowej w Przerzeczynie-Zdroju. Pałac bardzo szybko został zdewastowany i doprowadzony do ruiny. Już w 1959 roku stan zachowania zabytku oceniano na 50%. W kolejnych dekadach niszczejący budynek nie doczekał się remontu i pozostawał nieużytkowany. W 1996 roku ruiny pałacu nabyła polsko-francuska spółka „Nova Polska Majątek Rolny Zamczysko” Sp. z o.o. Jeszcze w 2005 roku pałac pozostawał w ruinie. Około 2010 roku rozpoczęto przy zabytku większe prace budowlane. Obecnie pałac jest już w znacznym stopniu wyremontowany. Zabytek otrzymał nowy dach, potynkowano część elewacji, wstawiono okna. Oczyszczono z samosiewek i uporządkowano także park przylegający od wschodu i południa do rezydencji. Na północ od pałacu znajduje się dziedziniec pofolwarczny, wokół którego zachowała się dawna oficyna i część zabudowań gospodarczych. Teren wokół folwarku i parku otoczony ogrodzeniem. Restaurowany pałac można zobaczyć z zewnątrz, z pewnej odległości.
Prawdopodobnie pierwsza siedziba pańska została zbudowana już w drugiej połowie XVII wieku. Obecnie istniejący pałac przypuszczalnie ufundował Pan Hofmann w osiemnastym stuleciu. Rezydencja została powiększona i całkowicie przekształcona w stylu neogotyckim w wyniku prac budowlanych prowadzonych w latach 1840-1870. Pałac murowany, potynkowany, założony na planie prostokąta, z przybudówką od południowego-zachodu i kwadratową wieżą w elewacji północnej, budynek podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z częściowo użytkowym poddaszem, nakryty dachem czterospadowym z lukarnami (korpus) i dachem płaskim (przybudówka). Dłuższe elewacje korpusu siedmioosiowe z centralnie usytuowanymi wejściami ozdobionymi portalami. Elewacja południowo-zachodnia pięcioosiowa, z trzyosiowym ryzalitem ozdobionym oknami z łukiem Tudorów w drugiej kondygnacji. Elewacje pałacu w znacznym stopniu zdegradowane w wyniku zaniedbań z drugiej połowy XX wieku, obecnie powoli remontowane. Dominantą pałacu jest czworoboczna wieża z pseudomachikułami. Układ wnętrz pałacu był trzytraktowy z sienią przelotową. Wnętrza całkowicie zostały zniszczone po 1945 roku, trudno ocenić w jakim układzie zostały odbudowane. Prawdopodobnie w niektórych pomieszczeniach przetrwały sklepienia kolebkowe. Prowadzone prace remontowe pozwalają mieć nadzieję, że już wkrótce wygląd pałacu będzie przypominał rezydencję przedstawioną w połowie XIX wieku na litografii z opracowania Dunckera.
Bardzo ciekawym budynkiem w zespole pałacowym jest także dawna oficyna. Jej najstarsza część pochodzi z przełomu XV i XVI wieku. Budynek powiększono w drugiej połowie XIX wieku i remontowano około 1970 roku. Oficyna murowana, potynkowana, założona na planie prostokąta, parterowa, nakryta dachem dwuspadowym. Wnętrza w układzie jednotraktowym, w części pomieszczeń zachowane sklepienia kolebkowe.
Majątek Piława Górna I (ul. Bolesława Chrobrego 32)
Majątek w Piławie Górnej należał do rodzin von Seidlitz, von Naschwitz, von Voigt, von Sandreczki, von Netz, von Dobschütz, von Pfeil, von Kottwitz, von Stoessel. W 1830 roku dobra nabył hrabia Rzeszy Heinrich XXXVIII von Reuss zu Plauen (ur.1748r., zm.1835r.), właściciel włości w Staniszowie (powiat jeleniogórski). Hrabia Heinrich XXXVIII zmarł bezpotomnie w 1835 roku i posiadłość w Piławie Górnej otrzymali w spadku dalsi krewni reprezentowani przez hrabiego Heinricha LXXII von Reiss zu Ebersdorf (ur.1797r., zm.1853r.). W 1853 roku włości nabył książę Georg zu Sayn-Wittgenstein-Berleberg. W latach 1855-1862 właścicielem majątku był Leopold Herrmann. Następnie przez kilka miesięcy posiadłość należała do Pana Rudolfa von Sydow auf Musternick, Andersdorf, Rabsen und Nieder-Steinkirch. A w kwietniu 1863 roku nabył ją Pan Carl Amandus Emanuel von Krause. Carl Amandus von Krause zmarł w 1906 roku. Dobra w Piławie otrzymał w spadku małoletni prawnuk jego siostry Berthold von Ploetz, gen. von Krause. Przynajmniej do 1917 roku opiekę nad majątkiem syna sprawował Hermann von Ploetz. Berthold von Ploetz pozostał właścicielem posiadłości przynajmniej do 1937 roku. W 1937 roku dobra liczyły 314ha, w tym 266ha pól uprawnych, 20ha łąk, 10ha pastwisk, 1ha parku, 2ha ogrodu, 15ha nieużytków, 6,5ha dróg i podwórzy gospodarczych. W majątku działała piaskownia i gorzelnia. Po zakończeniu drugiej wojny światowej posiadłość przejęło państwo polskie. Folwark wraz z rezydencją przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W pałacu urządzono mieszkania pracowników przedsiębiorstwa. Następnie majątek należał do Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej. Obecnie budynek w dalszym ciągu pełni funkcje mieszkalne i można go zobaczyć z zewnątrz.
Pałac murowany, potynkowany, składa się z korpusu założonego na planie prostokąta, z dwoma ryzalitami w elewacji wschodniej i dodatkowego skrzydła dobudowanego od północy, w sposób załamany przedłużającego korpus. Korpus dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty dachami dwuspadowymi z powiekami i naczółkami. Skrzydło północne dwukondygnacyjne, nakryte płaskim dachem. Fasada (elewacja zachodnia) dziewięcioosiowa, z asymetrycznie usytuowanym głównym wejściem. W środkowej części elewacji tylnej (wschodniej) dodatkowe wejście, zlokalizowane w dwukondygnacyjnej werandzie, poprzedzonej schodami. Elewacje pałacu uproszczone w wyniku remontów w drugiej połowie XX wieku, zachowały wydatny gzyms wieńczący. W elewacji północnej skrzydła północnego spłaszczony przyczółek. W sąsiedztwie pałacu pozostałości otaczających go pierwotnie ogrodów. Na zachód od rezydencji zabudowania gospodarcze dawnego folwarku.
Pałac na początku XX wieku. Fasada.
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser, Drezno-Berlin, 1909-1913. t.3, tablica 63.
Pałac na początku XX wieku. Elewacja ogrodowa.
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser, Drezno-Berlin, 1909-1913. t.3, tablica 63.
Piława Górna na mapie z przed 1945 roku.
Źródło: http://www.zamki.pl/?dzial=mapa
Zabytki w Piławie Górnej
Do rejestru zabytków w Piławie Górnej wpisano kościół parafialny p.w. św. Marcina, XVI w., k. XIX w. (nr rej.: A/1737/1366 z 13.08.1965r.); zespół pałacowy, połowa XIX w.: pałac, dawny majątek Gladishof (nr rej.: A/4493/916/WŁ z 30.12.1982r.), park (ogród tarasowy przy pałacu), nr rej.: A/4494/980/WŁ z 27.12.1983r.; gimnazjum, obecnie ośrodek szkolno-wychowawczy, ul. Szkolna 6, 1894-96r., (nr rej.: A/1012 z 28.05.2007r.). Ponadto w ewidencji zabytków znajdują się m.in. oficyna w zespole pałacowym (Sienkiewicza 96a), dwie obory, dom mieszkalno-gospodarczy w zespole pałacowym (Sienkiewicza 96); zespół dworski z folwarkiem (Bolesława Chrobrego 32): dom oficjalistów, gorzelnia, magazyn gorzelni, spichlerz I magazyn. Co ciekawe pałac po znaczącej przebudowie nawet w ewidencji zabytków nie widnieje jako rezydencja tylko dom oficjalistów.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Piławy Górnej zapewniają autobusy ZKM Bielawa linii nr 30 i 36 kursujące z Dzierżoniowa. Do samego Dzierżoniowa można dotrzeć pociągiem z Legnicy i Wrocławia lub autokarem prywatnego przewoźnika z Bielawy i Wrocławia. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki najlepiej wybrać dojazd przez Wrocław. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. Z Łagiewnik najlepiej wyjechać DK8 (ul. Kłodzka) w stronę Kłodzka. Na wysokości Przerzeczyna-Zdroju z tej ostatniej trasy należy skręcić w prawo w lokalną drogę prowadzącą do Piławy Górnej. Odległość: z Gliwic w jedną stronę niecałe 190km, z Wrocławia w jedną stronę około 60km. Pałac przy ul. Bolesława Chrobrego znajduje się na wschodnim krańcu Piławy Górnej, niedaleko od przejazdu kolejowego. Samochód można zostawić w bocznej ulicy (Stanisława Okrzei), przy zabudowaniach pofolwarcznych. Pałac przy ulicy Henryka Sienkiewicza (dawny Gladishof) położony jest w zachodniej części Piławy Górnej, na północ od głównej drogi (DK382 - ul. Andrzeja Struga). Na miejscu nie ma dobrego parkingu, samochód można zostawić na poboczu drogi przed wjazdem na dziedziniec gospodarczy.
Damian Dąbrowski,
Sierpień 2015r.