Powiat dzierżoniowski, gmina Piława Dolna

(nazwa niemiecka: Peilau Mittel- und Nieder-, Kreis Reichenbach)

 

Miejscowość Piławę wzmiankowano po raz pierwszy w 1230 roku jako Pilawa. Obecnie Piława Dolna to wieś gminna a sąsiednia Piława Górna ma status miasta. Pierwotnie jednak ta bardzo duża miejscowość dzieliła się na cztery części: Dolną (wzmiankowaną w 1370 roku jako Nedir Pylow), Średnią (wzmiankowaną w 1371 roku pod nazwą Mittel Pylow), Średnią-Górną (wzmiankowaną w 1375r. jako Oebern Peylow) i Górną (wzmiankowaną w 1380 roku pod nazwą Pylavia superior). W każdym z działów istniało kilka folwarków, co jeszcze bardziej utrudnia przedstawienie losów miejscowości. Cześć majątków należała do właścicieli posiadłości znajdujących się w sąsiednich wioskach (np. włości Reichardt Rittergut wchodziły w skład dóbr Kluczowa). W samej Piławie istniało jednak kilka siedzib szlacheckich, których losy pokrótce omówimy poniżej. Na wstępnie na podstawie księgi adresowej z 1886 roku wymienimy majątki położone we wszystkich częściach Piławy:

- Piława Dolna (Peilau Nieder, Schlössel Rittergut). Właścicielem Eugen Rupprecht. Powierzchnia dóbr 313ha, w tym 271ha pól uprawnych, 33ha łąk, 1ha pastwisk, 1ha stawów, 7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W majątku działał browar i gorzelnia. Na folwarku hodowano 31 koni, 1200 owiec, 13 świń, 67 sztuk bydła rogatego, w tym 53 krowy.

- Piława Dolna i Średnia (Peilau Nieder– und Mittel- Stangenhof und Vogarelgut). Właścicielem: Hermann Vorländer z Drezna (in Dresden), generalnym pełnomocnikiem Klemann, dzierżawca gruntów w Pieszycach. Powierzchnia majątku 282ha, w tym 228ha pól uprawnych, 43ha łąk, 3ha pastwisk, 1ha stawów, 7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 19 koni, 800 owiec, 78 sztuk bydła rogatego, w tym 46 krów.

- Piława Średnia (Peilau Mittel – Rother Hof Rittergut). Właściciel Wilhelm Graf von Perponcher-Sedlnitzki z Berlina (in Berlin). Dzierżawcą Octavius Manfred hrabia von Seherr-Thoss (ur.1827r., zm.1911r.) z Ostroszowic (in Weigelsdorf). Powierzchnia dóbr 515ha, w tym 367ha pól uprawnych, 52ha łąk, 86ha lasów, 5ha stawów, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 23 konie, 1000 sztuk owiec, 35 świń, 100 sztuk bydła rogatego, w tym 61 krów.

- Piława Górna i Średnia (Peilau Ober– und Mittel- Gladishof Rittergut). Właściciel Wilhelm Graf von Perponcher-Sedlnitzki z Berlina (in Berlin). Dzierżawcą Octavius Manfred hrabia von Seherr-Thoss (ur.1827r., zm.1911r.) z Ostroszowic (in Weigelsdorf). Powierzchnia majątku 202ha, w tym 133ha pól uprawnych, 20ha łąk, 42ha lasów, 2ha stawów, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W gospodarstwie działał młyn wodny. Na folwarku hodowano 61 sztuk bydła, 350 owiec.

- Piława Górna i Średnia (Peilau Ober– und Mittel- Schmolzhof Rittergut) Właściciel Wilhelm Graf von Perponcher-Sedlnitzki z Berlina (in Berlin). Dzierżawcą Octavius Manfred hrabia von Seherr-Thoss (ur.1827r., zm.1911r.) z Ostroszowic (in Weigelsdorf). Powierzchnia dóbr 199ha, w tym 177ha pól uprawnych, 17ha łąk, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 19 koni, 320 owiec, 9 świń, 46 sztuk bydła rogatego, w tym 40 krów.

- Piława Górna (Peilau II, Ober- Rittergut). Właściciel Christian Joseph von Zerschwitz z Deutsch-Baselitz koło Kamenz w Saksonii (in Sachsen). Dzierżawcą: Dommes. Powierzchnia dóbr: 211ha, w tym 185ha pól uprawnych, 13ha łąk, 1ha lasów, 3ha stawów, 9ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 19 koni, 400 owiec, 25 świń, 60 sztuk bydła rogatego, w tym 53 krowy.

- Piława Górna (Peilau I, Ober- Rittergut). Właściciel Amandus Krause. Powierzchnia posiadłości 350ha, w tym 307ha pól uprawnych, 32ha łąk, 11ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W gospodarstwie działała gorzelnia i browar. Na folwarku hodowano 25 koni, 36 świń, 90 sztuk bydła, w tym 75 krów.

- Piława Górna (Peilau I, Ober- Reichardt Rittergut). Właściciel Hans Rust, porucznik z Kluczowej w powiecie ząbkowickim (auf Kleutsch, Kreis Frankenstein). Powierzchnia włości 43ha, w tym 43 ha pól uprawnych. W majątku hodowano 240 owiec.

 

Majątek Piława Dolna Schlössel (ul. Krótka 2)

Dobra w Piławie Dolnej i Środkowej Franz von Peterswald otrzymał od księcia Bolka świdnicko-jaworskiego. Włości należały kolejno do rodziny von Peterswald, von Pogarell, von Gregersdorf, von Rader, von Netz, von Seydlitz, von Tschirsky. W 1808 roku majątek nabył Pan Riedel, kupiec z Dzierżoniowa. W 1845 roku posiadłość należała już do spadkobierców kupca Riedla. Następnie do 1866 roku dobra pozostawały pod zarządem najmłodszej córki kupca Riedla i jej męża sędziego powiatowego Rupprechta. W 1866 roku włości odziedziczył Eugen Rupprecht, syn sędziego. Eugen Rupprecht pozostał właścicielem majątku przynajmniej do 1902 roku. Przed 1909 roku dobra otrzymał w spadku Hans Wolfgang Rupprecht, wymieniany w księgach adresowych do 1926 roku. W 1930 roku właścicielką posiadłości była Pani Käthe Rupprecht, a funkcję generalnego pełnomocnika pełnił Paul Briegleb. Przed 1937 rokiem dobra przeszły w ręce Pani Valeski Hilbert, z domu hrabianki von Degenfeld-Schonburg z Dzierżoniowa. Włości liczyły 284ha, w tym 225ha pól uprawnych, 28ha łąk, 2ha pastwisk, 0,57ha lasu, 2,6ha stawów, 6,25ha parku i ogrodu, 16,8ha dróg, 2,78ha dziedzińców gospodarczych i innych użytków. Grunty dzierżawił E. von Hancke. Po zakończeniu drugiej wojny światowej majątek przejęło państwo polskie. Losy zabudowań po 1945 roku nie są jasne. Pałac nie został zniszczony w czasie działań wojennych i w Polsce Ludowej zamieniono go w wielorodzinny budynek mieszkalny. Przez jakiś czas zabytek był własnością Urzędu Gminy w Dzierżoniowie. Jeszcze w 1979 roku w pałacu mieszkało dziesięć rodzin. Obecnie zrujnowany zabytek być może jest własnością prywatną. Na miejscu jednak brak na ten temat jakiejkolwiek informacji. Ruiny nie znajdują się na ogrodzonej działce i nie są zabezpieczone przed wejściem. Na północ i zachód od ruin pałacu dzikie zadrzewienie, zapewne pozostałość po parku i ogrodzie. Na południe od rezydencji dziedziniec gospodarczy, otoczony przez w większości zrujnowane zabudowania pofolwarczne.

 

Pierwotny renesansowy dwór wzniesiono w drugiej połowie XVI wieku. Około 1718 roku siedzibę przekształcono w barokowy pałac. Kolejne przekształcenia rezydencji miały miejsce w 1810 roku. Pałac murowany z kamienia i cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta z dwoma ryzalitami w elewacji północno-wschodniej, podpiwniczony, dwu- i trzykondygnacyjny, posiadał użytkowe poddasze, nakryte dachem mansardowym z naczółkami i powiekami. Elewacje zachowały ślady podziałów ramowych wykonanych za pomocą gzymsów i pilastrów. Do dziś z pałacu przetrwały mury obwodowe i część ścian działowych. W niektórych pomieszczeniach przyziemia zachowały się sklepienia kolebkowe i krzyżowe. Drewniane stropy belkowe na wyższych kondygnacjach zostały porozcinane i wykradzione. Skradziony został także portyk balkonowy ozdabiający główne wejście do pałacu. Obecnie z rezydencji pozostała pusta „skorupa” wyczyszczona ze wszystkich rzeczy posiadających jakąkolwiek wartość. Mieszkańcy miejscowości powoli wypełniają wolną przestrzeń wyrzucając w ruinach budynku przeróżne śmieci. Jedyne przeszkody z wejściem do ruin stwarza w okresie letnim porastająca go dzika roślinność. Po wnętrzach ciężko się również przemieszczać ze względu na gruz zawalający podłogi przyziemia i klatki schodowe. Stan zabytku wskazuje, że władze samorządowe i służby konserwatorskie już dawno zapomniały o jego istnieniu.

 

Poniżej litografia rezydencji z połowy XIX wieku zamieszczona w zbiorze Dunckera.

 

 

Majątek Piława Dolna Średnia Rother Hof (ul. Błotnista 12)

Na przełomie XVII i XVIII wieku dobra należały do Joachima von Seidlitz. Następnie otrzymał je w spadku jego syn Ernst von Seidlitz (ur.1695r.). W 1830 roku majątek obejmujący folwark der Rothehof z pałacem i der Weissehof z pańską siedzibą należał do porucznika von Peistel. W kolejnych latach zmieniali się właściciele włości jednak dobra Rothehof i Weissehof pozostawały już połączone. Przed 1845 rokiem ich właścicielką została Pani Auguste hrabina von Rödern, z domu von Heuthausen. W rękach hrabiny von Rödern dobra pozostawały do około 1861 roku. Następnie ich właścicielem został hrabia Wilhelm von Perponcher-Sedlnitzki, posiadający także majątki w innych częściach Piławy: Schmelzhof i Gladishof w Ober-Mittel-Peilau, Jäckelhof w Mittel-Peilau. Dobra należały do hrabiego Wilhelma von Perponcher-Sedlnitzki przynajmniej do 1886 roku. Przed 1894 rokiem odziedziczył je dr prawa August hrabia von Perponcher-Sedlnitzki. W 1902 roku właścicielką włości była Pani dr Voigt z Berlina. Pomiędzy 1902 a 1909 rokiem posiadłość nabył radca Friderich Dierig z Bielawy. W 1917 roku funkcję generalnych pełnomocników Fridericha Dieriga pełnili dr Wolfgang Dierig (zamieszkały w Bielawie) i Wilhelm Dierig (mieszkający w rezydencji w Piławie). Przed 1926 rokiem dr Wolfgang i Wilhelm Dierig otrzymali majątek w spadku. Według księgi adresowej z 1937 roku dobra pozostawały własnością Wilhelma Dieriga (in Mittel-Peilau) i Wolfganga Dieriga (Fabrikbesitzer in Oberlangenbielau). Generalnym pełnomocnikiem Dierigów był nadinspektor Forchmann. Powierzchnia dóbr wynosiła 559,85ha, w tym 347,13ha pól uprawnych, 63,16ha łąk, 8,4ha pastwisk, 121,36ha lasów, 4,9ha ogrodu, 5,1ha stawów, 6,5ha nieużytków, 3,3ha dróg i podwórzy gospodarczych. Do rodziny Dierig należał w tym czasie tez niewielki majątek Lehngut w Ober-Mittel-Peilau (53,25ha: 45,5ha pól uprawnych, 6ha łąk, 0,25ha stawów, 0,5ha lasu, 1ha dróg i podwórzy gospodarczych). Po zakończeniu drugiej wojny światowej włości przejęło państwo polskie. Folwark wraz z rezydencją przekazano w zarząd Państwowemu Ośrodkowi Hodowli Zarodowej w Piławie Dolnej. W pałacu urządzono magazyny i mieszkania dla pracowników przedsiębiorstwa. Obecnie zabytek w dalszym ciągu pełni funkcje mieszkalne.

 

Barokowy pałac wybudowano w 1718 roku, być może z wykorzystaniem murów starszej siedziby szlacheckiej (renesansowego dworu). Pałac przekształcono w stylu neobarokowym na początku XIX wieku. Około 1911 roku rodzina Dierig dokonała kolejnej przebudowy rezydencji. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku zabytek był remontowany. Pałac murowany, potynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwu- i trzykondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakrytym dachem łamanym czterospadowym z naczółkami i powiekami. Fasada (elewacja zachodnia) jedenastoosiowa, z centralnym głównym wejściem poprzedzonym filarowo-kolumnowym portykiem. W elewacji ogrodowej wydatny pięcioosiowy ryzalit flankowany dwoma parterowymi przybudówkami zwieńczonymi tarasami (pierwotnie loggia i ogród zimowy). W elewacjach bocznych balkony umieszczone w poddaszu. Elewacje w znacznym stopniu uproszczone. Zachowane boniowane lizeny akcentujące narożniki budynku, wydatny gzyms wieńczący, proste opaski wokół otworów okiennych. Pałac poprzedzony podjazdem prowadzącym na dawny dziedziniec folwarczny. Zachowana część oryginalnej zabudowy folwarku. W drugiej połowie XX wieku Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej wzniósł wiele nowych budynków gospodarczych, które praktycznie połączyły w jeden zespół dwa dawne majątki: Rothehof i Weissehof. Na wschód od pałacu zachowane pozostałości parku krajobrazowego.  

 

Zdjęcia prezentujące stan pałacu na początku XX wieku znajdują się na stronie internetowej http://dolny-slask.org.pl

 

Źródło: http://dolny-slask.org.pl/937549,foto.html?idEntity=545197 (dostęp: 17.08.2015r.)

 

Źródło: http://dolny-slask.org.pl/937550,foto.html?idEntity=545197 (dostęp: 17.08.2015r.).

 

 

Zabytki w Piławie Dolnej

Do rejestru zabytków w Piławie Dolnej wpisano kościół parafialny p.w. św. Katarzyny, XV w., XVIII w., pocz. XX w. (nr rej.: A/1701/891 z 30.06.1961r.); zespół pałacowy, XVII-XIX w.: pałac (nr rej.: 463 z 6.06.1957r., brak decyzji w NID), park (nr rej.: A/4495/863/WŁ z 18.09.1981r.). Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się m.in. zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem (ul. Błotnista 12): pałac, obora, stajnia oraz zabudowania gospodarcze i mieszkalne przy pałacu wpisanym do rejestru zabytków: oficyna mieszkalna (ul. Krótka 3), oficyna mieszkalna (ul. Krótka 8), dwie stajnie, stodoła, magazyn zboża, most przy wjeździe do pałacu.

 

Piława Dolna i Średnia na mapie z przed 1945 roku.

 

Źródło: http://www.zamki.pl/?dzial=mapa

 

Informacje praktyczne i dojazd

Dojazd komunikacją publiczną do Piławy Dolnej zapewniają autobusy ZKM Bielawa linii nr 30 i 36 kursujące z Dzierżoniowa do Piławy Górnej. Do samego Dzierżoniowa można dotrzeć pociągiem z Legnicy i Wrocławia lub autokarem prywatnego przewoźnika z Bielawy i Wrocławia. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki najlepiej wybrać dojazd przez Wrocław. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. Z Łagiewnik najlepiej wyjechać DK384 (ul. Jedności Narodowej) do Dzierżoniowa, skąd do Piławy Dolnej prowadzi DK382 (ul. Wojska Polskiego). Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 190km, z Wrocławia w jedną stronę około 65km. Ruiny pałacu przy ul. Krótkiej znajdują się w zachodniej części Piławy Dolnej, na południe od głównej ulicy (ul. Główna). Samochód można zaparkować w bezpośrednim sąsiedztwie ruin. Pałac i folwark przy ulicy Błotnistej położone są we wschodniej części Piławy Dolnej, także na południe od ul. Głównej. Samochód można zostawić przed wjazdem na dziedziniec gospodarczy.

 

Damian Dąbrowski,

Sierpień 2015r.

Joomla templates by a4joomla