Powiat dzierżoniowski, gmina Piława Dolna
(nazwa niemiecka: Peilau Mittel- und Nieder-, Kreis Reichenbach)
Miejscowość Piławę wzmiankowano po raz pierwszy w 1230 roku jako Pilawa. Obecnie Piława Dolna to wieś gminna a sąsiednia Piława Górna ma status miasta. Pierwotnie jednak ta bardzo duża miejscowość dzieliła się na cztery części: Dolną (wzmiankowaną w 1370 roku jako Nedir Pylow), Średnią (wzmiankowaną w 1371 roku pod nazwą Mittel Pylow), Średnią-Górną (wzmiankowaną w 1375r. jako Oebern Peylow) i Górną (wzmiankowaną w 1380 roku pod nazwą Pylavia superior). W każdym z działów istniało kilka folwarków, co jeszcze bardziej utrudnia przedstawienie losów miejscowości. Cześć majątków należała do właścicieli posiadłości znajdujących się w sąsiednich wioskach (np. włości Reichardt Rittergut wchodziły w skład dóbr Kluczowa). W samej Piławie istniało jednak kilka siedzib szlacheckich, których losy pokrótce omówimy poniżej. Na wstępnie na podstawie księgi adresowej z 1886 roku wymienimy majątki położone we wszystkich częściach Piławy:
- Piława Dolna (Peilau Nieder, Schlössel Rittergut). Właścicielem Eugen Rupprecht. Powierzchnia dóbr 313ha, w tym 271ha pól uprawnych, 33ha łąk, 1ha pastwisk, 1ha stawów, 7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W majątku działał browar i gorzelnia. Na folwarku hodowano 31 koni, 1200 owiec, 13 świń, 67 sztuk bydła rogatego, w tym 53 krowy.
- Piława Dolna i Średnia (Peilau Nieder– und Mittel- Stangenhof und Vogarelgut). Właścicielem: Hermann Vorländer z Drezna (in Dresden), generalnym pełnomocnikiem Klemann, dzierżawca gruntów w Pieszycach. Powierzchnia majątku 282ha, w tym 228ha pól uprawnych, 43ha łąk, 3ha pastwisk, 1ha stawów, 7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 19 koni, 800 owiec, 78 sztuk bydła rogatego, w tym 46 krów.
- Piława Średnia (Peilau Mittel – Rother Hof Rittergut). Właściciel Wilhelm Graf von Perponcher-Sedlnitzki z Berlina (in Berlin). Dzierżawcą Octavius Manfred hrabia von Seherr-Thoss (ur.1827r., zm.1911r.) z Ostroszowic (in Weigelsdorf). Powierzchnia dóbr 515ha, w tym 367ha pól uprawnych, 52ha łąk, 86ha lasów, 5ha stawów, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 23 konie, 1000 sztuk owiec, 35 świń, 100 sztuk bydła rogatego, w tym 61 krów.
- Piława Górna i Średnia (Peilau Ober– und Mittel- Gladishof Rittergut). Właściciel Wilhelm Graf von Perponcher-Sedlnitzki z Berlina (in Berlin). Dzierżawcą Octavius Manfred hrabia von Seherr-Thoss (ur.1827r., zm.1911r.) z Ostroszowic (in Weigelsdorf). Powierzchnia majątku 202ha, w tym 133ha pól uprawnych, 20ha łąk, 42ha lasów, 2ha stawów, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W gospodarstwie działał młyn wodny. Na folwarku hodowano 61 sztuk bydła, 350 owiec.
- Piława Górna i Średnia (Peilau Ober– und Mittel- Schmolzhof Rittergut) Właściciel Wilhelm Graf von Perponcher-Sedlnitzki z Berlina (in Berlin). Dzierżawcą Octavius Manfred hrabia von Seherr-Thoss (ur.1827r., zm.1911r.) z Ostroszowic (in Weigelsdorf). Powierzchnia dóbr 199ha, w tym 177ha pól uprawnych, 17ha łąk, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 19 koni, 320 owiec, 9 świń, 46 sztuk bydła rogatego, w tym 40 krów.
- Piława Górna (Peilau II, Ober- Rittergut). Właściciel Christian Joseph von Zerschwitz z Deutsch-Baselitz koło Kamenz w Saksonii (in Sachsen). Dzierżawcą: Dommes. Powierzchnia dóbr: 211ha, w tym 185ha pól uprawnych, 13ha łąk, 1ha lasów, 3ha stawów, 9ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 19 koni, 400 owiec, 25 świń, 60 sztuk bydła rogatego, w tym 53 krowy.
- Piława Górna (Peilau I, Ober- Rittergut). Właściciel Amandus Krause. Powierzchnia posiadłości 350ha, w tym 307ha pól uprawnych, 32ha łąk, 11ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W gospodarstwie działała gorzelnia i browar. Na folwarku hodowano 25 koni, 36 świń, 90 sztuk bydła, w tym 75 krów.
- Piława Górna (Peilau I, Ober- Reichardt Rittergut). Właściciel Hans Rust, porucznik z Kluczowej w powiecie ząbkowickim (auf Kleutsch, Kreis Frankenstein). Powierzchnia włości 43ha, w tym 43 ha pól uprawnych. W majątku hodowano 240 owiec.
Majątek Piława Dolna Schlössel (ul. Krótka 2)
Dobra w Piławie Dolnej i Środkowej Franz von Peterswald otrzymał od księcia Bolka świdnicko-jaworskiego. Włości należały kolejno do rodziny von Peterswald, von Pogarell, von Gregersdorf, von Rader, von Netz, von Seydlitz, von Tschirsky. W 1808 roku majątek nabył Pan Riedel, kupiec z Dzierżoniowa. W 1845 roku posiadłość należała już do spadkobierców kupca Riedla. Następnie do 1866 roku dobra pozostawały pod zarządem najmłodszej córki kupca Riedla i jej męża sędziego powiatowego Rupprechta. W 1866 roku włości odziedziczył Eugen Rupprecht, syn sędziego. Eugen Rupprecht pozostał właścicielem majątku przynajmniej do 1902 roku. Przed 1909 roku dobra otrzymał w spadku Hans Wolfgang Rupprecht, wymieniany w księgach adresowych do 1926 roku. W 1930 roku właścicielką posiadłości była Pani Käthe Rupprecht, a funkcję generalnego pełnomocnika pełnił Paul Briegleb. Przed 1937 rokiem dobra przeszły w ręce Pani Valeski Hilbert, z domu hrabianki von Degenfeld-Schonburg z Dzierżoniowa. Włości liczyły 284ha, w tym 225ha pól uprawnych, 28ha łąk, 2ha pastwisk, 0,57ha lasu, 2,6ha stawów, 6,25ha parku i ogrodu, 16,8ha dróg, 2,78ha dziedzińców gospodarczych i innych użytków. Grunty dzierżawił E. von Hancke. Po zakończeniu drugiej wojny światowej majątek przejęło państwo polskie. Losy zabudowań po 1945 roku nie są jasne. Pałac nie został zniszczony w czasie działań wojennych i w Polsce Ludowej zamieniono go w wielorodzinny budynek mieszkalny. Przez jakiś czas zabytek był własnością Urzędu Gminy w Dzierżoniowie. Jeszcze w 1979 roku w pałacu mieszkało dziesięć rodzin. Obecnie zrujnowany zabytek być może jest własnością prywatną. Na miejscu jednak brak na ten temat jakiejkolwiek informacji. Ruiny nie znajdują się na ogrodzonej działce i nie są zabezpieczone przed wejściem. Na północ i zachód od ruin pałacu dzikie zadrzewienie, zapewne pozostałość po parku i ogrodzie. Na południe od rezydencji dziedziniec gospodarczy, otoczony przez w większości zrujnowane zabudowania pofolwarczne.
Pierwotny renesansowy dwór wzniesiono w drugiej połowie XVI wieku. Około 1718 roku siedzibę przekształcono w barokowy pałac. Kolejne przekształcenia rezydencji miały miejsce w 1810 roku. Pałac murowany z kamienia i cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta z dwoma ryzalitami w elewacji północno-wschodniej, podpiwniczony, dwu- i trzykondygnacyjny, posiadał użytkowe poddasze, nakryte dachem mansardowym z naczółkami i powiekami. Elewacje zachowały ślady podziałów ramowych wykonanych za pomocą gzymsów i pilastrów. Do dziś z pałacu przetrwały mury obwodowe i część ścian działowych. W niektórych pomieszczeniach przyziemia zachowały się sklepienia kolebkowe i krzyżowe. Drewniane stropy belkowe na wyższych kondygnacjach zostały porozcinane i wykradzione. Skradziony został także portyk balkonowy ozdabiający główne wejście do pałacu. Obecnie z rezydencji pozostała pusta „skorupa” wyczyszczona ze wszystkich rzeczy posiadających jakąkolwiek wartość. Mieszkańcy miejscowości powoli wypełniają wolną przestrzeń wyrzucając w ruinach budynku przeróżne śmieci. Jedyne przeszkody z wejściem do ruin stwarza w okresie letnim porastająca go dzika roślinność. Po wnętrzach ciężko się również przemieszczać ze względu na gruz zawalający podłogi przyziemia i klatki schodowe. Stan zabytku wskazuje, że władze samorządowe i służby konserwatorskie już dawno zapomniały o jego istnieniu.
Poniżej litografia rezydencji z połowy XIX wieku zamieszczona w zbiorze Dunckera.
Majątek Piława Dolna Średnia Rother Hof (ul. Błotnista 12)
Na przełomie XVII i XVIII wieku dobra należały do Joachima von Seidlitz. Następnie otrzymał je w spadku jego syn Ernst von Seidlitz (ur.1695r.). W 1830 roku majątek obejmujący folwark der Rothehof z pałacem i der Weissehof z pańską siedzibą należał do porucznika von Peistel. W kolejnych latach zmieniali się właściciele włości jednak dobra Rothehof i Weissehof pozostawały już połączone. Przed 1845 rokiem ich właścicielką została Pani Auguste hrabina von Rödern, z domu von Heuthausen. W rękach hrabiny von Rödern dobra pozostawały do około 1861 roku. Następnie ich właścicielem został hrabia Wilhelm von Perponcher-Sedlnitzki, posiadający także majątki w innych częściach Piławy: Schmelzhof i Gladishof w Ober-Mittel-Peilau, Jäckelhof w Mittel-Peilau. Dobra należały do hrabiego Wilhelma von Perponcher-Sedlnitzki przynajmniej do 1886 roku. Przed 1894 rokiem odziedziczył je dr prawa August hrabia von Perponcher-Sedlnitzki. W 1902 roku właścicielką włości była Pani dr Voigt z Berlina. Pomiędzy 1902 a 1909 rokiem posiadłość nabył radca Friderich Dierig z Bielawy. W 1917 roku funkcję generalnych pełnomocników Fridericha Dieriga pełnili dr Wolfgang Dierig (zamieszkały w Bielawie) i Wilhelm Dierig (mieszkający w rezydencji w Piławie). Przed 1926 rokiem dr Wolfgang i Wilhelm Dierig otrzymali majątek w spadku. Według księgi adresowej z 1937 roku dobra pozostawały własnością Wilhelma Dieriga (in Mittel-Peilau) i Wolfganga Dieriga (Fabrikbesitzer in Oberlangenbielau). Generalnym pełnomocnikiem Dierigów był nadinspektor Forchmann. Powierzchnia dóbr wynosiła 559,85ha, w tym 347,13ha pól uprawnych, 63,16ha łąk, 8,4ha pastwisk, 121,36ha lasów, 4,9ha ogrodu, 5,1ha stawów, 6,5ha nieużytków, 3,3ha dróg i podwórzy gospodarczych. Do rodziny Dierig należał w tym czasie tez niewielki majątek Lehngut w Ober-Mittel-Peilau (53,25ha: 45,5ha pól uprawnych, 6ha łąk, 0,25ha stawów, 0,5ha lasu, 1ha dróg i podwórzy gospodarczych). Po zakończeniu drugiej wojny światowej włości przejęło państwo polskie. Folwark wraz z rezydencją przekazano w zarząd Państwowemu Ośrodkowi Hodowli Zarodowej w Piławie Dolnej. W pałacu urządzono magazyny i mieszkania dla pracowników przedsiębiorstwa. Obecnie zabytek w dalszym ciągu pełni funkcje mieszkalne.
Barokowy pałac wybudowano w 1718 roku, być może z wykorzystaniem murów starszej siedziby szlacheckiej (renesansowego dworu). Pałac przekształcono w stylu neobarokowym na początku XIX wieku. Około 1911 roku rodzina Dierig dokonała kolejnej przebudowy rezydencji. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku zabytek był remontowany. Pałac murowany, potynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwu- i trzykondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakrytym dachem łamanym czterospadowym z naczółkami i powiekami. Fasada (elewacja zachodnia) jedenastoosiowa, z centralnym głównym wejściem poprzedzonym filarowo-kolumnowym portykiem. W elewacji ogrodowej wydatny pięcioosiowy ryzalit flankowany dwoma parterowymi przybudówkami zwieńczonymi tarasami (pierwotnie loggia i ogród zimowy). W elewacjach bocznych balkony umieszczone w poddaszu. Elewacje w znacznym stopniu uproszczone. Zachowane boniowane lizeny akcentujące narożniki budynku, wydatny gzyms wieńczący, proste opaski wokół otworów okiennych. Pałac poprzedzony podjazdem prowadzącym na dawny dziedziniec folwarczny. Zachowana część oryginalnej zabudowy folwarku. W drugiej połowie XX wieku Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej wzniósł wiele nowych budynków gospodarczych, które praktycznie połączyły w jeden zespół dwa dawne majątki: Rothehof i Weissehof. Na wschód od pałacu zachowane pozostałości parku krajobrazowego.
Zdjęcia prezentujące stan pałacu na początku XX wieku znajdują się na stronie internetowej http://dolny-slask.org.pl
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/937549,foto.html?idEntity=545197 (dostęp: 17.08.2015r.)
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/937550,foto.html?idEntity=545197 (dostęp: 17.08.2015r.).
Zabytki w Piławie Dolnej
Do rejestru zabytków w Piławie Dolnej wpisano kościół parafialny p.w. św. Katarzyny, XV w., XVIII w., pocz. XX w. (nr rej.: A/1701/891 z 30.06.1961r.); zespół pałacowy, XVII-XIX w.: pałac (nr rej.: 463 z 6.06.1957r., brak decyzji w NID), park (nr rej.: A/4495/863/WŁ z 18.09.1981r.). Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się m.in. zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem (ul. Błotnista 12): pałac, obora, stajnia oraz zabudowania gospodarcze i mieszkalne przy pałacu wpisanym do rejestru zabytków: oficyna mieszkalna (ul. Krótka 3), oficyna mieszkalna (ul. Krótka 8), dwie stajnie, stodoła, magazyn zboża, most przy wjeździe do pałacu.
Piława Dolna i Średnia na mapie z przed 1945 roku.
Źródło: http://www.zamki.pl/?dzial=mapa
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Piławy Dolnej zapewniają autobusy ZKM Bielawa linii nr 30 i 36 kursujące z Dzierżoniowa do Piławy Górnej. Do samego Dzierżoniowa można dotrzeć pociągiem z Legnicy i Wrocławia lub autokarem prywatnego przewoźnika z Bielawy i Wrocławia. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki najlepiej wybrać dojazd przez Wrocław. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. Z Łagiewnik najlepiej wyjechać DK384 (ul. Jedności Narodowej) do Dzierżoniowa, skąd do Piławy Dolnej prowadzi DK382 (ul. Wojska Polskiego). Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 190km, z Wrocławia w jedną stronę około 65km. Ruiny pałacu przy ul. Krótkiej znajdują się w zachodniej części Piławy Dolnej, na południe od głównej ulicy (ul. Główna). Samochód można zaparkować w bezpośrednim sąsiedztwie ruin. Pałac i folwark przy ulicy Błotnistej położone są we wschodniej części Piławy Dolnej, także na południe od ul. Głównej. Samochód można zostawić przed wjazdem na dziedziniec gospodarczy.
Damian Dąbrowski,
Sierpień 2015r.