Powiat średzki, gmina Środa Śląska
(nazwa niemiecka Rackschϋtz, Kreis Neumarkt)
Zabytki w Rakoszycach
Do rejestru zabytków w Rakoszycach został wpisany park pałacowy (nr rej.: A/3784/388/W z 29.03.1977r.).
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. liczne zabudowania zespołu pałacowego (nr 77): pałac, basztę, budynek mieszkalny z warsztatem, oficynę mieszkalną, dwie obory, gorzelnię z budynkiem gospodarczym, bramę wjazdową, cztery owczarnie – obecnie trzy stodoły i jeden magazyn.
Miejscowość wzmiankowano w 1288 roku jako Radacowicz, w 1324 roku jako Ragschϋcz, a w 1360 roku pod nazwą Rakczicz. Pod koniec XIII wieku Rakoszyce były własnością książęcego notariusza Friczco de Jarischow. W 1298 roku wieś należała do rycerzy Radaco i Panzlausa. Kolejnymi posiadaczami włości byli: w 1307r. archidiakon głogowski Arnoldus, do 1324r. rycerz Dithusco von Drogus, a po nim Jenlin von Rideburk. W I połowie XVII wieku Rakoszyce znalazły się w rękach rodu von Falkenhayn. Następnie dobra należały do rodzin von Lest i pod koniec XVII wieku von Debschϋtz. Około 1755 roku w Rakoszycach wzmiankowano Nicolasa von Debschϋtz und Schadewalde. W 1795 roku w miejscowości znajdowała się pańska siedziba, folwark, ewangelicki i katolicki kościół filialny, 2 probostwa, szkoła, 11 gospodarstw kmiecych, 19 zagrodniczych, 17 chałupniczych, wiatrak. W sumie Rakoszyce liczyły 54 domy i 292 mieszkańców. W wiosce działała kuźnia, browar, gorzelnia. Przez kilkadziesiąt lat właścicielem majątku był Nicolaus Otto Ferdinand von Debschϋtz (ur.1763r.), od 1796 do 1838 roku starosta powiatu średzkiego. W 1830 roku w Rakoszycach wzmiankowano 68 domów, pałac, 439 mieszkańców, w tym 23 katolików, ewangelicki kościół, ewangelicką szkołę, katolicki kościół, 2 wiatraki, browar, 2 gorzelnie i cegielnię. W 1839 roku po śmierci ojca włości objęła Sophie von Debschϋtz, która spłaciła pozostałych spadkobierców kwotą 70 000 talarów reńskich. W 1845 roku właścicielką dóbr pozostawała panienka Sophie von Debschϋtz. W Rakoszycach znajdowało się 71 domów, pałac, folwark, ewangelicki kościół parafialny, ewangelicka szkoła, katolicki kościół, 2 wiatraki, browar i gorzelnia. Na folwarku hodowano 2017 owiec merynosów. Wieś liczyła 479 mieszkańców, w tym 53 katolików. Sophie von Debschϋtz zmarła przed 1856 rokiem i posiadłość odziedziczyła jej siostra Luise (ur.1800r., zm.1878r.), małżonka pruskiego generała porucznika i komendanta Karla Eduarda Christiana von Stössera (ur.1791r., zm.1860r.). W 1861 roku właścicielem dóbr został Guido von Stösser (ur.1826r., zm.1896r.), syn Luise i Karla. Guido von Stösser pełnił m.in. funkcje królewskiego szambelana, deputowanego powiatowego i starszego ziemskiego. W karierze wojskowej osiągnął stopień majora. W 1854r. poślubił Therese Stein von Kamienski (ur.1836r., zm.1911r.), córkę generała majora Friedricha Stein von Kaminski. W 1894 roku majątek Guido von Stössera w Rakoszycach miał powierzchnię 449ha, w tym 362ha pól uprawnych, 40ha łąk, 39ha lasów, 6ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku działał młyn. W 1896 roku po śmierci Guido von Stössera dobra nabył Georg von Kramsta (ur. 1842r., zm. 1901r.) z pobliskiego Chwalimierza. Folwark podlegał pod dyrektora ziemskiego Gϋnthera z Ciechowa. W latach 1902-1909 jako właściciele majątku w księgach adresowych wymieniani byli spadkobiercy Georga von Kramsty. Ostatecznie około 1912 roku dobra objął jego syn Hans Georg von Kramsta (ur. 1890r., zm. 1944r.). Włości w Rakoszycach wchodziły w skład majoratu Chwalimierz. W 1937 roku ich powierzchnia wynosiła 468,68ha, w tym 382,36ha pól uprawnych, 28,57ha łąk, 40,81ha lasów, 16ha ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku funkcjonowała gorzelnia. Gospodarstwem zajmowali się inspektorzy, m.in.: w 1902 Schander, w latach 1909-1912 Blasius, w latach 1930-1937 von Brunn.
Pałac w połowie XIX wieku na litografii z teki Alexandra Dunckera
Źródło: https://polska-org.pl/870141,foto.html?idEntity=512748 (dostęp: 5.10.2021r.)
Pałac na pocztówce z końca XIX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/5456716,foto.html?idEntity=512748 (dostęp: 5.10.2021r.)
Rezydencja została wzniesiona w XVI wieku, w miejscu wcześniejszego zamku na wodzie. Pałac gruntownie przebudowano w stylu klasycystycznym w pierwszej połowie XIX wieku. Kolejne przekształcenia siedziby miały miejsce w XX wieku. Budynek murowany z kamienia i cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty dachem czterospadowym. Po 1945 roku pałac wraz z folwarkiem podlegały pod Inspektorat Rolny w Środzie Śląskiej. W rezydencji urządzono mieszkania pracowników przedsiębiorstwa. W 1955 roku przeprowadzono częściowy remont kapitalny budynku. O skali zaniedbań gospodarza świadczy, że dziewięć lat później pałac wymagał natychmiastowego remontu. Następnie majątek wchodził w skład Państwowego Gospodarstwa Rolnego Rakoszyce jako Zakład Rolny Rakoszyce. Od 1975 roku przedsiębiorstwo znajdowało się w dzierżawie. W 1986 roku przerwano ostatni remont pałacu. Odtąd zabytek pozostaje niezamieszkały i nieużytkowany. Budynek coraz bardziej popada w ruinę. Kryty papą dach częściowo się zawalił, niszcząc znajdujące się pod nim stropy. Elewacje znacznie zdegradowane, pozbawione okien, zachowały już tylko resztki dzielących je jońskich pilastrów w wielkim porządku. W zdewastowanych pomieszczeniach parteru przetrwało kilka płaskich stropów i sklepień krzyżowych. Pałac poprzedzał podjazd i fosa, nad którą przerzucono murowany most. Obecnie dawna fosa jest zasypana gruzem i ziemią, sponad których most ledwie wyrasta. Do rezydencji od wschodu przylega park, skrajnie zaniedbany, zarośnięty podszytem i samosiewkami. Nieliczne okazy starodrzewu reprezentują świerki srebrne i kasztanowce. Na południe od rezydencji wznoszą się zabudowania gospodarcze dawnego folwarku. W drugiej połowie XX wieku przebudowano pierwotne budynki oraz wzniesiono wiele nowych. Po upadku PGR-u liczne zabudowania wyburzono, pozostałe nie używane popadają w ruinę. W zachodniej części folwarku, od strony DW 346 neogotycka brama wjazdowa z drugiej połowy XIX wieku.
Podczas wizyty w Rakoszycach warto podejść do filialnego kościoła p.w. św. Jana Nepomucena. W mury świątyni i położonej obok niej kaplicy przedpogrzebowej wstawiono płyty nagrobne przedstawicieli rodów von Falkenhayn i von Lest dawniej władających miejscowością.
Rakoszyce położone są około 11 kilometrów na południe od Środy Śląskiej. Z miasta dojazd drogą wojewódzką nr 346 w kierunku Kątów Wrocławskich. Trasa ta przebiega przez środek Rakoszyc. Zespół pałacowo-folwarczny znajduje się we wschodniej części wioski, pomiędzy ulicami Wrocławską i Średzką (DW 346).
Dokładna lokalizacja pałacu:
51.09567063158267, 16.653715412085912
Damian Dąbrowski,
Październik 2021r.