Powiat ząbkowicki, gmina Stoszowice
(nazwa niemiecka: Peterwitz, Kreis Frankenstein)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1248r. W pierwszej połowie XV w. właścicielem Stoszowic był Stephen von Reichenbach (zm.1440r.). Po nim miejscowość odziedziczył syn Heinrich, pełniący między innymi funkcję starosty ziębickiego i ząbkowickiego. Kolejnym właścicielem majątku z rodu von Reichenbach był Fabian (ur.1552r., zm.1605r.), starosta ziębicki i radca cesarski. Fabian von Reichenbach prowadził liczne prace budowlane w swych posiadłościach (m.in. Stoszowice, Ścinawka Górna Sarny, Rudnica). Jego wystawne życie doprowadziło do znacznego zadłużenia rodzinnych dóbr. W tej sytuacji spadkobiercy Fabiana von Reichenbacha zostali zmuszeni do sprzedaży części majątków. Stoszowice w 1614r. nabył Mikołaj II (Nicklas) von Burghaus (ur.1562r., zm.1619r.), właściciel rozległych włości obejmujących m.in. Miedziankę, Stolec, Kazanów i Witostowice. W 1619r. Stoszowice w spadku otrzymał Mikołaj III (ur.1591r., zm.1640r.), syn Mikołaja II i N. von Seydlitz z Mikołajowa (zm.1614r.). Mikołaj III von Burghaus był członkiem rady cesarskiej i starostą księstwa ziębickiego. Z małżeństwa z baronową Marią Elżbietą von Wartenberg (ur.1594r., zm.1657r.) pozostawił syna Karola Mikołaja (zm.1664r.), kolejnego właściciela Stoszowic. Po śmierci Karola Mikołaja rodzina von Burghaus sprzedała miejscowość. Nabywcą majątku był Chrystian Fryderyk von Ampassek, syn Adama Chrystiana, sekretarza hrabstwa kłodzkiego. Następnie miejscowość odziedziczył Jan Ignacy Chrystian, syn Chrystiana Fryderyka. Na początku XIX wieku właścicielem majątku w Stoszowicach był starszy ziemski kapitan Karl Ludwig Wilhelm von Wittenburg. W 1820r. posiadłość odkupił od niego rotmistrz Johann hrabia Strachwitz von Gross-Zauche und Camminetz. Przed 1857r. dobra w spadku otrzymał Karl Hans hrabia Strachwitz von Gross-Zauche und Camminetz (ur.1792, zm.1863r.). Hrabia Karl Hans pełnił między innymi funkcję szambelana królewskiego i dyrektora Ziemstwa. Z małżeństwa z Luizą Marią von Schimony-Schimonsky (ur.1803r., zm.1835r.) miał dwóch synów: Moritza (ur.1822r., zm.1847r.) i Georga Ludwiga Wenzeslausa Friedricha Wilhelma Tobiasa (ur.1823r., zm.1888r.). Moritz von Strachwitz zdolny poeta późnego romantyzmu zmarł przedwcześnie w Wiedniu, w wieku zaledwie dwudziestu pięciu lat. Majątki w Stoszowicach i Mikołajowie odziedziczył jego młodszy brat Georg Ludwig hrabia Strachwitz von Gross-Zauche und Camminetz. Otrzymał on również w spadku po matce dobra w Bobolicach. W 1886r. majątek w Stoszowicach liczył 235ha, w tym 208ha pól uprawnych, 17ha łąk, 1ha lasów, 1ha stawów, 8ha gospodarstwa. W tym czasie majątek w Mikołajowie o powierzchni 321ha hrabia Georg Ludwig powierzył już synowi Ludwigowi Marii Johannowi (ur.1858r., zm.1928r.). Starszy ziemski hrabia Georg Ludwig zmarł w 1888r. w Bobolicach. Na mocy testamentu dobra rodzinne zostały podzielone pomiędzy jego dwóch synów. Friedrich Maria Joseph (ur.1858r., zm.1923r.) otrzymał Bobolice. Ludwigowi Marii Johannowi przypadły majątki Stoszowice i Mikołajów, z których rok później utworzył majorat. Majorat Stoszowice (Majoratsherrschaft Peterwitz) w 1902r. składał się z czterech majątków w powiecie ząbkowickim: Stoszowice (Peterwitz), Mikołajowa (Niklasdorf) – 327ha, Budzowa (Schönwalde) - 190ha i Budzowa-Kolonii (Grünharthe) - 88ha. Folwarkiem w Stoszowicach zarządzał inspektor Rinck. Powierzchnia gospodarstwa wynosiła 286ha, w tym 230ha pól uprawnych, 17ha łąk, 34ha lasów, 2ha stawów, 2ha dróg i podwórzy. W 1905r. fideikomis Stoszowice liczył w sumie 3150ha, przy czym poza majątkami w powiecie ząbkowickim obejmował on również włości w powiecie Rothenburg. Ludwig Maria Johann Strachwitz hrabia von Gross-Zauche und Camminetz był między innymi starszym ziemskim, deputowanym powiatowym i dyrektorem Ziemstwa. Z małżeństwa z Karoliną Marią Anną Amalią hrabiną Blücher von Wahlstatt (ur.1863r., zm.1943r.) miał dwóch synów i dwie córki. W 1923r. majorat Stoszowice (Majoratsherrschaft Peterwitz) odziedziczył ich starszy syn Ludwig Karl Maria Friedrich (ur.1884r., zm.1943r.). Hrabia Ludwig Karl był prokuratorem i notariuszem w Berlinie. W Stoszowicach mieszkał jego młodszy brat hrabia Norbert (ur.1899r.), który od około 1930r. był współwłaścicielem dóbr. W 1930r. majorat Stoszowice liczył w sumie 3206,5ha. W jego skład wchodziły między innymi majątki Stoszowice (Peterwitz), Mikołajów (Niklasdorf), Budzów (Schönwalde), Budzów-Kolonia (Grünharthe) i Mannsgrund. Folwarkiem Stoszowice zarządzał inspektor Eduard Müller. Gospodarstwo miało powierzchnię 285,2ha, w tym 219ha pól uprawnych, 14 ha łąk, 2ha pastwisk, 37,5ha lasów, 3ha stawów, 6ha parku, ogrodu, podwórzy gospodarczych, 4,5ha dróg. Po bezpotomnej śmierci Ludwiga Karla w 1943r. rodzinne włości ostatecznie przeszły w ręce Norberta. Hrabia Norbert von Strachwitz pozostał ich właścicielem do 1945r. Po zakończeniu drugiej wojny światowej posiadłości przejęło państwo polskie. Folwark wraz z dworem przekazano w zarząd Państwowemu Ośrodkowi Hodowli Zarodowej podlegającemu Dzierżoniowskiemu Kombinatowi Hodowli Zwierząt Zarodowych. W 1977r. w dawnej rezydencji mieściły się między innymi biura przedsiębiorstwa, biblioteka, świetlica i kawiarnia. Użytkowany zabytek przetrwał do naszych czasów w niezłym stanie. Po likwidacji Ośrodka Hodowli Zarodowej folwark wraz z dworem znalazły się w gestii Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Agencja wynajmowała majątek osobie prywatnej. Obecnie zabytek wraz z gospodarstwem rolnym są własnością prywatną. Teren wokół ogrodzony. Możliwość zwiedzania za zgodą właściciela.
Dwór otaczają fragmenty kamiennego muru i dawnej fosy. Na północ od rezydencji znajdują się zabudowania gospodarcze dawnego folwarku. Od wschodu do dworu przylega park krajobrazowy, zajmujący obecnie nieco ponad 10ha.
Dwór
Pierwsza rezydencja obronna w Stoszowicach wzmiankowana był już w 1378r. Pod koniec XVI wieku w jej miejscu Fabian von Reichenbach ufundował późnorenesansowy dwór. Siedziba Fabiana von Reichenbacha składała się z trzech skrzydeł, założonych wokół wewnętrznego dziedzińca. Skrzydło południowe dworu prawdopodobnie w tym czasie było krótsze od północnego. Mikołaj III (Nicklas) von Burghaus przebudował rezydencję w latach trzydziestych XVII wieku, wydłużając między innymi skrzydło południowe. Zapewne za jego czasów również zamknięto wewnętrzny dziedziniec ścianą kurtynową oraz wzniesiono kamienny mur otaczający dwór. Rezydencja przechodziła kolejne przebudowy w latach 1806-1815 i 1879-1882. W czasach Polski Ludowej w latach 1964-1972 w zabytku prowadzono prace remontowe. W ich wyniku utracił on część cech stylowych. W czasie kolejnego remontu w latach 1975-1978 uzupełniono ubytki w więźbie dachowej i wymieniono fragmenty pokrycie dachu.
Obecnie dwór to budynek murowany, potynkowany, trzyskrzydłowy, z wewnętrznym dziedzińcem, zamkniętym z czwartej strony ścianą kurtynową z bramą wjazdową. Skrzydła są dwukondygnacyjne, nakryte dachami dwuspadowymi. Trzy naroża dworu zamykają okrągłe baszty, zwieńczone ostrosłupowymi hełmami. Skrzydła północne i południowe od zachodu zamykają wysokie manierystyczne szczyty. Układ wnętrz jedno- i dwutraktowy, z krużgankiem od strony dziedzińca (w skrzydle północnym i wschodnim). W pomieszczeniach przyziemia przetrwały sklepienia krzyżowe, kolebkowe, gwieździste i zwierciadlane z lunetami. W części pomieszczeń zachowane dekoracje sztukatorskie i fragmenty malowideł ściennych.
Zabytki w Stoszowicach
Do rejestru zabytków w Stoszowicach wpisano kościół parafialny p.w. św. Barbary (11.10.1966r., nr rej.: 1869) oraz zespół zamkowy: zamek (5.09.1960r., nr rej.: 728), mur obronny (10.09.1984r., nr rej.: 1036/WŁ), park (8.11.1980r., nr rej.: 749/WŁ), folwark (26.11.2001r., nr rej.: 65/A/01/1-5): stajnia z wozownią, dwa budynki inwentarskie, oborę, stodołę z chlewem.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Stoszowic zapewniają autobusy prywatnego przewoźnika kursujące z Ząbkowic Śląskich i Srebrnej Góry. Rozkład jazdy można znaleźć na oficjalnej stronie Gminy Stoszowice, a dokładnie w tym miejscu http://www.stoszowice.pl/?module=tresc&id=549
Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Ząbkowice Śląskie. Do miasta można dotrzeć między innymi autobusem PKS z Wrocławia lub pociągiem z Kłodzka i Legnicy. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Przylesie, następnie DK401 do Grodkowa i dalej DK385 przez Ziębice i Ząbkowice Śląskie. Trasa ta prowadzi do Nowej Rudy przez Stoszowice. Dwór oraz folwark znajdują się w północnej części miejscowości, by do nich dojechać, należy z DK385 skręcić w prawo w boczną drogę. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 185km. Samochód można zostawić na poboczu drogi w pobliżu bramy prowadzącej na dziedziniec gospodarczy.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2013 r.
