Powiat średzki, gmina Środa Śląska
(nazwa niemiecka Ober und Nieder Stephansdorf, Kreis Neumarkt)
Zabytki w Szczepanowie
Do rejestru zabytków w Szczepanowie zostały wpisane:
- kościół par. p.w. św. Szczepana, 1 poł. XV, 1571, 1617, nr rej.: A/1178/1046 z 24.01.1964
- kościół ewangelicki, ob. rzym.kat. pomocniczy p.w. Najśw. Serca Pana Jezusa, 1864-67, nr rej.: A/1179/660/W z 5.05.1992
- zespół pałacowy i folwarczny:
- pałac, k. XVII, XVIII, 1841, nr rej.: A/3902/1233 z 21.12.1964
- park, XVIII-XIX, nr rej.: A/3786/421/W z 30.09.1978
- folwark, 2 poł. XIX, nr rej.: A/3785/724/W z 9.09.1996:
- dom zarządcy
- 3 oficyny mieszkalne
- stajnia (spichrz)
- 3 obory
- stodoła (garaż, mieszkania)
- młyn
- gorzelnia
- ruiny pawilonu (herbaciarnia)
- ogrodzenie z bramami
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. zespół dworski na terenie dawnego Szczepanowa Dolnego: dwór (nr 131), magazyn nawozów (nr 131).
Szczepanów w dzisiejszych granicach został utworzony w 1928 roku z połączenia wsi Szczepanów Górny z folwarkami Vogelherd i Odyniec oraz przysiółkiem Raszków, wsi Szczepanów Dolny z folwarkiem Lisiny oraz osady Jaśkowice. Szczepanów wzmiankowano w 1307 roku jako villa Stephani. Z kolei w 1361 roku wzmiankowano trzy miejscowości: Steffansdorff, Raschkindorf i Jeskindorf. W 1324 roku bracia Mikołaj i Hermann, synowie kramarza średzkiego Heidenryka, sprzedali folwark w Szczepanowie braciom Elgerowi i Mikołajowi zwanymi von Kossow. W 1345 roku król czeski Jan Luksemburski nadał rycerzowi Henrykowi de Wende dwa folwarki w Szczepanowie. W 1344 roku inną część wsi posiadał Apeczko Koschila z Chomiąży. Jak widać stosunki własnościowe w średniowieczu były dosyć skomplikowane. Na pewno wieś składała się z kilku działów. Jedna część miejscowości, późniejszy Szczepanów Górny, pozostał w rękach przedstawicieli rodu von Wende do 1503 roku. Od drugiej połowy XIV wieku działy w Szczepanowie mieli także przedstawiciele rodzin Brammer i Durschnabel. Z majątku rodu Durschnabel w trakcie XV wieku ukształtował się późniejszy Szczepanów Dolny.
Dzieje Górnego Szczepanowa
W 1490 roku Georg von Reibnitz z Ratynia poślubił Dorotę, córkę Mikołaja Wende zw. Salusch. W 1503 roku von Reibnitz na mocy testamentu przejął folwark w Górnym Szczepanowie, a także części Raszkowa, Lipnicy i Zakrzowa. W 1523 roku po śmierci Georga von Reibnitz jego spadkobiercy sprzedali dobra Georgowi von Schindlowi z Pogolewa na Drogomiłowicach. Georg von Schindel starszy zmarł w 1546 roku. Pozostawił czterech synów: Hansa, Georga młodszego, Martina i Heinricha. Spośród nich największą pozycję miał Heinrich von Schindel, pełniący m.in. funkcję ławnika sądu dworskiego. W 1574 roku do licznych dóbr dokupił on zamek i miasto Bierutów. W Szczepanowie przekształcił dwór istniejący już w I połowie XVI wieku oraz w latach 1570-1571 przeprowadził przebudowę kościoła. Heinrich von Schindel zmarł w 1576 roku, pozostawiając małoletnich spadkobierców. Na mocy układów rodzinnych w 1584 roku po śmierci Georga von Schindla z Miekini i Bierutowa dobra w Górnym Szczepanowie przejął Hans von Kanitz na Dziewinie, mąż Barbary (ur. 1565r.), córki Heinricha von Schindla. Nowy właściciel powiększył włości wykupując folwark Brammerschów i resztę Lipnicy. Po śmierci Hansa von Kanitza w 1594 roku majątki w Szczepanowie i Dziewnie otrzymał w spadku jego siedmioletni syn Hans młodszy. Przez wiele lat włości pozostawały pod zarządem opiekunów prawnych. Wdowa Barbara z domu von Schindel ponownie wyszła za mąż za Wolfa Dietricha von Mϋhlheim na Domanicach. Z małżeństwa tego miała córkę, również Barbarę. W 1617 roku po bezpotomnej śmierci przyrodniego brata Hansa von Kanitz młodszego została ona dziedziczką posiadłości. Ostatecznie dobra trafiły w ręce męża Barbary młodszej (ur. 1599r., zm. 1624r.), Hansa von Kreiselwitz na Jakuszowej, radcy księstwa legnicko-brzeskiego, marszałka księcia legnickiego oraz komornika arcyksięcia Karola Habsburga, biskupa wrocławskiego. Z małżeństwa z Barbarą miał dwóch synów i dwie córki. Hans von Kreiselwitz zmarł po 1650 roku. Przeżyła go jedynie córka Ursula Katherina (ur. 1624r., zm. 1682r.), która odziedziczyła dominium. Z małżeństwa z Friedrichem von Mutschelnitz z Warzęgowej na Dziewinie miała sześcioro dzieci. Na dziedziczkę dóbr Górny Szczepanów i Górne Kunice wybrała córkę Katharinę Elisabeth, od 1662 roku żonę Wolfa Albrechta von Loebena na Sulikowie, radcę kurfirsta saskiego i starostę okręgu zgorzeleckiego. Po śmierci żony w 1680 roku i teściowej dwa lata później von Loeben postanowił przejąć spadek. Doszło do sporu między innymi dziedzicami. W rezultacie porozumienia w 1686 roku Wolf Albrecht von Loeben otrzymał Górny Szczepanów, a jego szwagier Hans Friedrich von Mutschelnitz z Warzęgowej na Dziewinie przejął Górne Kunice. Dwa lata później pożar zniszczył majątek w Sulikowie. Być może by uzyskać środki na jego odbudowę Wolf Albrecht von Loeben sprzedał dobra w Szczepanowie Philipowi Franzowi baronowi von Schlegenberg na Bogacicy. Nowy właściciel był znaczącą postacią. Na uniwersytecie w Dole uzyskał doktorat obojga praw, od 1659 roku był radcą cesarskim, a od 1683 roku kanclerzem Urzędu Zwierzchniego Dolnego i Górnego Śląska. W 1691 roku otrzymał tytuł hrabiego. W okolicach Szczepanowa nabył jeszcze majątki w Jastrzębcach i Zakrzowie. Hrabia Philip Franz zmarł w 1697 roku. Dominium otrzymał w spadku jego syn Franz Anton (ur. 1677r., zm. 1722r.) hrabia von Schlegenberg. Nowy właściciel podobnie jak ojciec pracował w administracji cesarskiej. Był radcą oraz starostą księstwa wrocławskiego (w latach 1705-1714). Jego pozycja sprawiła, że w 1707 roku w rezydencji w Szczepanowie obradowała komisja cesarska i szwedzka opracowująca wprowadzenie w życie warunków pokoju w Altranstädt. W 1722 roku dobra przejął Joseph Leopold Erdmann (zm. po 1747r.), jedyny żyjący syn Franza Antona. Nowy właściciel był królewskim radcą kameralnym i cesarskim tajnym radcą. Posiadał także klucz dóbr Bogacica w okolicach Kluczborka. W 1732 roku sprzedał posiadłości w pobliżu Środy Śląskiej. Dobra obejmujące Szczepanów Górny nabył Hans Julius von Schweinitz und Krain na Krajowie, Kłaczynie i Dziewinie (ur. 1693r., zm.1766r.). Nowy właściciel majątku w czasie wojen śląskich opowiedział się po stronie króla Prus Fryderyka II. Opłaciło mu się to w kolejnych nadaniach i tytułach. Został komornikiem króla pruskiego, w 1741 roku otrzymał tytuł barona, a w 1748 roku hrabiego. Z małżeństwa z Heleną Hedwigą miał sześciu synów: Hansa Bernharda (ur. 1723r., zm. 1778r.), Hansa Caspra (ur. 1725r., zm.1803r.), Hansa Friedricha (ur. 1726r., zm. 1809r.), Hansa Juliusa (ur. 1729r., zm. 1754r.), Hansa Georga (ur. 1733r., zm. 1737r.) i Hansa (ur. 1738r., zm. 1802r.).
Pałac i jego otoczenie w połowie XVIII wieku na rysunku Friedricha Bernharda Wernera
Źródło: https://polska-org.pl/5924403,foto.html?idEntity=547181 (dostęp: 5.12.2021r.)
Hans Julius von Schweinitz und Krain senior posiadał rozległy kompleks dóbr rozproszony po Dolnym Śląsku. Po jego śmierci w 1766 roku czterej żyjący synowie dokonali podziału w wyniku losowania. Najmłodszy Hans otrzymał Górny Szczepanów, Hans Bernhard objął Krajów i Kłaczynę, Hans Caspar Dziewin, a Hans Friedrich klucz Niwiska. Majątek Hansa w Górnym Szczepanowie został spustoszony przez rosyjskich kozaków w czasie trzeciej wojny śląskiej. Pałac był doprowadzony do ruiny. Stąd w latach 1768-1772 przeprowadzono generalny remont rezydencji. Pałac stał się siedzibą Hansa i jego żony Dorothei Ulrike Caroline (ur. 1751r.), córki Ernsta Wilhelma von Schlabrendorfa, byłego ministra prowincji śląskiej. Z małżeństwa na świat przyszły córki Wilhelmine, Caroline i Amelia. W 1795 roku w Górnym Szczepanowie wzmiankowano pałac, folwark, katolicki kościół parafialny, dwa domy parafialne, szkołę i karczmę. Na wieś składało się 45 gospodarstw zagrodników i 21 innych domostw. W sumie w 76 budynkach mieszkały 452 osoby. We wsi działali gorzelnik, olejarz i kowal. We wsi znajdował się młyn wodny. Drugi młyn wodny znajdował się w polach za wioską, w pobliżu Raszkowa i dlatego był określany jako Rathemϋhle lub Raschdorf. Do majątku należały dwa duże stawy i dobry las. W skład dóbr wchodził również polny folwark Odyniec (Schweinberg), w którym mieszkało czterech zagrodników. Hans hrabia von Schweinitz pozostawał także właścicielem włości Jastrzębce, Lipnica i Zakrzów. Po śmierci Hansa w 1802 roku dobrami zarządzała jego żona (do 1809 roku) i dwie niezamężne córki. Hans z małżeństwa z Dorotheą Ulrike (zm. 1809r.) miał syna i trzy córki. Jedyny syn Hans Wilhelm Julius (ur. 1773r., zm. 1814r.), honorowy rycerz zakonu joannitów i kapitan mieszkał wraz z żoną w jej dobrach Wierzbna koło Świdnicy. Najstarsza córka Anna Hedwig Wilhelmine (ur. 1774r., zm.1837r.), żona Hansa Caspara hrabiego Rzeszy von und zu Bothmer także mieszkała poza Szczepanowem. W rodzinnych dobrach pozostała matka i dwie młodsze niezamężne córki: Amalie Caroline Luise (ur. 1783r., zm. 1833r.) i Caroline Helene Margarethe (ur. 1782r., zm. 1841r.). Ich majątkiem zarządzali opiekunowie. W latach 1811-1842 folwarkiem zajmował się inspektor gospodarczy i policyjny komisariusz Ferdinand Wilhelm Conrad. W 1830 roku w Górnym Szczepanowie wraz z Raszkowem i Odyńcem wzmiankowano 103 domy, pałac, 2 folwarki, kościół katolicki, szkoła katolicka, szkoła ewangelicka, 2 młyny wodne, 2 wiatraki, browar, gorzelnia, cegielnia. Wieś liczyła 677 mieszkańców, w tym 149 wyznania katolickiego. W 1841 roku dominum Górny Szczepanów, Zakrzów i Jastrzębce od dziedziców z rodziny von Schweinitz kupił za 245 tysięcy talarów reńskich tajny radca handlowy i starszy cechu kupców wrocławskich Johann Friedrich Lösch (ur. 1784r., zm. 1842r.). Poza majątkami w okolicach Środy Śląskiej należały do niego posiadłości Komarno i Laski koło Kępna. W 1845 roku w Szczepanowie Górnym znajdowało się 106 domów, katolicki kościół parafialny, katolicka szkoła, ewangelicka szkoła, 2 młyny wodne, 2 wiatraki, browar, gorzelnia, cegielnia, 12 warsztatów tkackich, kuźnia, dom kupca, hodowla 1350 owiec. W 1845 roku wybudowano w głębi lasu, przy drodze do Brodna, folwark polny i leśniczówkę zwane Vogelherd (po 1945 roku Fogiel, obecnie nie istnieje). Johann Friedrich Lösch z małżeństwa z Louise z domu Hollmann (ur. 1802r.) miał córkę Julianę Johannę Clarę (ur. 1824r., zm. 1884r.) i pięciu synów. Dziedzictwo zostało podzielone pomiędzy jego synów około 1855 roku. Najstarszy syn Friedrich Julius (ur. 1828r., zm.1896r.) otrzymał Woskowice Małe, drugi syn Conrad Heinrich (ur. 1829r., zm. 1886r.) przejął Górny Szczepanów, trzeci syn Johann Leopold (ur. 1831r., zm.1916r.) został właścicielem Lasek i Pogwizdowa, czwarty syn Heinrich Balthasar (ur. 1838r., zm.1922r.) odziedziczył Komarno, a piąty syn Georg Alexander (ur. 1841r., zm. 1882r.) objął posiadłość Kwietniki. Do czasu uzyskania pełnoletności przez Conrada Heinricha Löscha dobrami w Szczepanowie zajmował się nadrządca Emil Händler. Dr Conrad Heinrich uzyskał stopień rotmistrza, ukończył prawo, był m.in. posłem do sejmiku powiatowego, asesorem, członkiem Rady Prowincji Śląskiej, w 1863 roku otrzymał pruski tytuł szlachecki. W Szczepanowie wybudował kościół ewangelicki, dokończył uwłaszczenie chłopów. Jego żoną była Georginia Elisa Karoline z domu baronówna von der Bussche-Ippenburg (ur. 1845r., zm.1926r.).Z małżeństwa na świat przyszło czterech synów i cztery córki. Dwie córki zmarły w dzieciństwie. Reszta potomstwa przeżyła ojca i dorastała pod opieką matki.
Pałac w połowie XIX wieku na litografii z teki Alexandra Dunckera
Źródło: https://polska-org.pl/5275916,foto.html?idEntity=547181 (dostęp: 5.12.2021r.)
W 1886 roku dobra Szczepanów Górny z folwarkami Vogelherd i Schweinsberg miały powierzchnię 1142ha, 451ha pól uprawnych, 153ha łąk, 30ha pastwisk, 391ha lasów, 95ha wód, 22ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Ostatni właściciel majątku Karl Julius Heinrich urodził się w 1873 roku. Studiował prawo i historię, uzyskał doktorat, był rotmistrzem w pułku huzarów von Schilla w Oławie. W 1901 roku ożenił się z Fahrens von Schack (ur. 1876r., zm.1946r.), z którą miał dwóch synów i pięć córek. Jego młodszy brat Friedrich Leopold Ulrich (ur.1874r.) otrzymał liczące ledwie 130ha dobra Ubocze, zarządzał nimi tylko w latach 1904-1906, po czym wyjechał do Wielkiej Brytanii. Kolejnemu bratu Theodorowi Konradowi Joachimowi przekazano nabyte w 1901 roku dobra Jabłonna z folwarkami Oberhof i Izbiska. Po pierwszej wojnie światowej włości te zostały włączone w skład państwa polskiego. Theodor Konrad wraz z najbliższą rodziną pozostał w II Rzeczpospolitej. Najbardziej znanym bratem Karla Juliusa Heinricha był Karl Chrystian (ur. 1880r. zm. 1951r.). Studiował on geologię, był rotmistrzem, profesorem ludoznawstwa. Działał w różnych organizacjach do spraw promowania języka i kultury niemieckiej, redagował czasopismo „Volk und Reich”, opowiadał się za rewizją traktatu wersalskiego. W 1905 roku należące do dr prawa Heinricha von Löscha włości Szczepanów Górny z folwarkiem Vogelherd liczyły 796,4ha, w tym 385,9ha pól uprawnych, 78,2ha łąk, 84,4ha pastwisk, 183,3ha lasów, 2ha wód, 10ha parku, 9,4ha ogrodu, 43,2ha dróg, podwótzy gospodarczych i innych użytków. Po 1933 roku władze powiatu średzkiego wykupiły folwark Vogelherd tworząc na jego bazie obóz pracy (Arbeitsdienstlager 6/112). W 1937 roku dobra Heinricha von Löscha liczyły 1205ha, w tym 252ha pól uprawnych, 173ha łąk i pastwisk, 2ha wód, 652ha lasów, 11ha parku, 7ha ogrodu, 11ha łoziny, 97ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Rok później zarząd nad majątkiem objął jego syn Konrad Eckharda Heirnicha von Löscha (ur. 1909r., zm. 1945r.). W czasie wojny Konrad został powołany do wojska i prowadzenie majątku powróciło w ręce Heinricha. W 1942 roku w pałacu odbyła się jedna z ostatnich uroczystości rodzinnych, ślub Konrada z Annemarie Hentschel von Gilgenheimb (ur. 1921r., zm.1945r.). W 1945 roku tuż przed nadejściem wojsk radzieckich rodzina opuściła majątek.
Rezydencja na początku XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/8556295,foto.html?idEntity=547181 (dostęp: 5.12.2021r.)
Po 1945 roku posiadłość znalazła się w gestii Majątku Państwowych Nieruchomości Ziemskich w Szczepanowie. W 1949 roku majątek PNZ został przekształcony w PGR. Posiadał Zakłady Rolne w Szczepanowie, Jastrzębcach i Komornikach. Ponadto w Szczepanowie mieściły się baza Maszynowa i Transportowa, Zakład Mechanizacji i Chemizacji, Zakład Remontowo-Budowlany. Kierownictwo PGR ulokowało się w pałacu, w którym w różnych okresach znajdowało się także przedszkole, ośrodek zdrowia i mieszkania pracownicze. Na terenie dawnych ogrodów pałacowych wzniesiono osiedle mieszkalne dla pracowników. PGR Szczepanów zlikwidowano w 1991 roku.
Pałac
Dwór w Szczepanowie został ufundowany w I połowie XVI wieku przez von Reibnitzów bądź Georga von Schindla starszego. Siedziba została przebudowana przez jego syna Heinricha von Schindla w drugiej połowie stulecia. Zapewne przekształcenie dworu upamiętnia wtórnie wmurowane w sień piaskowcowe epitafium z datą 1566r. przedstawiające dwoje klęczących pod krzyżem osób. Renesansowa siedziba została zbudowana na planie podkowy, z dwoma narożnymi wieżami i dziedzińcem otwartym ku południu. Dwór otaczała zapewne fosa. Rezydencja została uszkodzona w czasie wojny trzydziestoletniej. Siedzibę odnowił i przebudował na barokowy pałac w latach 1690-1692 Franz Bautzner hrabia von Schlegenberg. Rezydencję rozbudowano o skrzydło południowe z wydatnym ryzalitem, tworząc wewnętrzy dziedziniec, zwieńczono elewacje szczytami, wnętrza ozdobiono dekoracjami stiukowymi, z charakterystycznymi poddziałami ramowymi, pękami owoców i maszkaronami, na zachód od pałacu założono ogród francuski z oranżerią oraz owocarnią. W parku znajdowała się grota i kaplica.
W połowie XVIII wieku Hans Julius von Schweinitz und Krain prowadził kolejne roboty wokół pałacu. W ich trakcie zasypano dawne fosy, założono cour d`honneur z kamienną barokową balustradą z lataniami. Na północ od pałacu znajdował się majdan otoczony przez budynki dla urzędników oraz gospodarcze. Na zachód od rezydencji rozciągał się ogród. Miał on kształt wydłużonego prostokąta, podzielonego alejkami. W centralnej części ogrodu znajdował się basen. Przed oranżerią znajdowały się dwa kolejne małe baseny. W południowej części założenia znajdowała się ogród warzywny i stara oranżeria. Całość opasanego murem, z wnękami od środka, zespołu otaczały sady oraz pola. Pałac i jego otoczenie zostało po raz kolejny spustoszone w toku wojny siedmioletniej, kiedy miejscowość zajęli rosyjscy kozacy. W latach 1768-1772 Hans von Schweinitz przeprowadził generalny remont rezydencji. W czasie prowadzonych prac usunięto portal główny i zastąpiono go nowym wejściem, założono taras, przekształcono wnętrza. Zostały wymienione posadzki, boazerii, drzwi, umeblowanie. W komnatach wykonano sztukaterie. Ich autorami byli Bawarczyk Johann Peter Echtler, pracujący m.in. przy ozdabianiu rezydencji we Wrocławiu, w Cieplicach i Samotworze oraz Dominik Merck, znany z robót prowadzonych w klasztorze cystersów w Henrykowie i w pałacu w Bojadłach. Siedziba w Szczepanowie Górnym po raz kolejny została zdewastowana w maju 1813 roku. Żołnierze francuscy zrabowali co byli w stanie wynieść, a następnie siekierami porąbali meble, łóżka, obrazy. Książki częściowo zrabowano, resztę wyrzucono z regałów i porozrywano. Splądrowano piwnice z winem, rozkradziono i zniszczono naczynia, pościel, firany. Splądrowano również dobytek służby pałacowe oraz pozostałe zabudowania w wiosce, nie oszczędzając również kościoła i plebani. Ostatnie właścicielki z rodu von Schweinitz w skutek trudności finansowych majątku żyły bardzo skromnie i nie były w stanie wyremontować pałacu. Dopiero po przejęciu rezydencji przez Conrad Heinrich Löscha rozpoczęto generalny remont budynku oraz przeobrażanie jego otoczenia. W czasie prowadzonych prac przykryto dziedziniec wewnętrzny i utworzono w nim hall i paradną klatkę schodową. Podwyższono o jedną kondygnację wieże, dobudowano portyki kolumnowe w fasadzie i elewacji ogrodowej, wykonano kamienne boniowanie w partii cokołu i mieniono część detalu elewacji. Być może również w czasie tej przebudowy zastąpiono dach siodłowy od strony południowej tarasem. Przeobrażono także wnętrza, zmieniając przeznaczenie części pomieszczeń. Na północ od pałacu rozciągał się dziedziniec godpodarczy. Wsród otaczających go zabudowań wyróżniała się oficyna, w którą wtórnie wmurowano barokowy portal. Wybudowano nowe stajnie, obory, domek ogrodnika, oficynę, świniarnię, mleczarnię oraz gorzelnię. W pobliżu drogi do Środy Śląskiej, na południe od ogrodu wybudowano wokół prostokątnego dziedzińca zabudowania mieszkalne i gospodarcze nowego folwarku. Przeobrażenia przeszedł także ogród, w miejsce starej oranżerii wybudowano nową, zachodnią bramę zastąpiono budynkiem herbaciarnii, zlikwidowano duży basen i w miejscu którego utworzono rodno z kępami drzew i mniejszy basen z fontanną. Około połowy XIX wieku przystosowując istniejący drzewostan leśny na obszarze 13 mórg utworzono park angielski. Poprowadzono aleje, dokonano nowych nasadzeń. Na przełomie XIX i XX wieku miała miejsce kolejna przebudowa wnętrz rezydencji. W kilku pomieszczeniach wykonano wtedy neobarokowe i neorokokowe stiuki, wymieniono stolarkę, a kute balustrady zastąpiono gipsowymi tralkami. W 1909 roku urządzono nowe sady dworskie i warzywniki. W 1915 roku powiększono park, który osiągnął powierzchnię 18ha. W kompozycji parkowej znalazł się niezachowany do dziś staw. W centralnej części parku ulokowano dwie wielkie polany.
Pałac w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/747735,foto.html?idEntity=547181 (dostęp: 5.12.2021r.)
Źródło: https://polska-org.pl/7520554,foto.html?idEntity=547181 (dostęp: 5.12.2021r.)
Pod zarządem PGR-u w 1960 i 1975 roku prowadzono prace remontowe w pałacu. Doprowadziło one do częściowej utraty cech stylowych przez zabytek. W wyniku prowadzonych prac obniżono wieże o jedną kondygnację, zlikwidowano baniaste hełmy wież, usunięto część dekoracji stiukowej elewacji, zlikwidowano facjaty i lukarny w połaciach dachowych, przekształcono wnętrza, likwidując jedną z klatek schodowych i wprowadzając wtórne podziały pomieszczeń.
Jedno z pałacowych wnętrz w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/3572013,foto.html?idEntity=560687 (dostęp: 5.12.2021r.)
Barokowy pałac, murowany z kamieni i cegły, częściowo podpiwniczony, założony na planie prostokąta, trzykondygnacyjny, nakryty dachami dwu- i trzyspadowymi, w części centralnej płaskim dachem, krytym papą. Fasadą skierowany ku północy, w stronę folwarku, od którego oddzialał go dziedziniec paradny. Zachował się fragment kamiennej barokowej balustrady z płaskorzeźbionymi płycinami i latarnią. Główne wejście na osi fasady, poprzedzone portykiem kolumnowym podtrzymujący taras. W elewacji ogrodowej narożne wieże oraz centralny ryzalit, z dostawionym kolejnym portykiem kolumnowym, zamkniętym tarasem. Taras nad ryzalitem z balustradą z tralek. Elewacje w przyziemiu boniowane, z gzymsem na konsolowych wolutach i podziałem pilastrami korynckimi wielkiego porządku na wyższych kondygnacjach. Zastosowane rozwiązanie nawiązuje do klasztoru w Lubiążu. Gzyms wieńczący z szerokim, gładkim fryzem. Okna w prostych opaskach, z wyjątkiem piano nobile, gdzie okna akcentują trójkątne i odcinkowe naczółki oraz podokienniki. W piwnicach zachowane sklepienia kolebkowe z lunetami i stropy odcinkowe. Na parterze sklepienia krzyżowe i stropy, w kolejnych kondygnacjach tylko stropy. W kilku pomieszczeniach zachowane dekoracje stiukowe, oryginalna stolarka drzwiowa, piece.
Do pałacu przylega rozległy park. W jego drzewostanie przeważają rodzime gatunki liściaste. Szczególnie licznie występują dęby, jesiony wyniosłe, topole, kasztanowce zwyczajne. Rzadsze są kasztanowce ozdobne, wiązy szypułkowe, olchy, topole białe. W parku sadzono też drzewa z innych kontynentów, np. dęby błotne, dęby czerwone. Jeszcze w 1976 roku przeważały drzewa 90-140-letnie, ale licznie występowały też dęby 200-300-letnie. W kolejnych dekadach park nie był należycie porządkowany. Na zaniedbanym obszarze doszło do podniesienia poziomu wód gruntowych. Doprowadziło to do zniszczenia części najstarszego drzewostanu. Obecnie park jest zdziczały, zarośnięty podszytem i samosiejkami.
Dzieje Dolnego Szczepanowa
W rękach rodu Durschnabel majątek dolny oraz Jaśkowice pozostały do 1514 roku, kiedy to Wilrich Durschnabel odstąpił prawa do nich dzierżawcy lenna zamkowego średzkiego Peterowi von Sack. Po śmierci Petera około 1541 roku włości otrzymał w spadku jego syn Bernhard von Sack. Kolejnym właścicielem dóbr został Sebald von Sack, wzmiankowany w latach 1566-1580. Od 1580 do przynajmniej 1598 roku majątek należał do Asmusa von Sacka, syna Sebalda. Następnie włości odziedziczyło rodzeństwo Barbara i Sebald młodszy von Sack. W 1611 roku otrzymała uposażenie i zrzekła się na rzecz brata dóbr Szczepanów Dolny i Komorniki. Kolejnym właścicielem włości był Siegesmund von Sack wzmiankowany w czasie wojny trzydziestoletniej w 1627 roku. W 1659 roku rada miasta Wrocławia za 6 tysięcy talarów reńskich odkupiła od Sebalda von Sacka dobra Dolny Szczepanów i Komorniki. Nowo uzyskane włości magistrat włączył w skład posiadanego od 1612 roku średzkiego lenna zamkowego, obejmującego m.in. Jaśkowice, Kobylniki i Wielki Staw. Folwark w Dolnym Szczepanowie w dalszym ciągu określano jako Sachshof. Gospodarstwo podlegało pod wójta. Słabo zarządzane dobra przynosiły miastu zamiast planowanych zysków straty. Od 1700 roku posiadłość w Dolnym Szczepanowie oddawano w dzierżawę. Pierwszymi dzierżawcami byli baronowa Christina Hollstein z domu Beringer z Witostowic i jej zięć Gottfried Friese. Majątek przynosił małe korzyści i dzierżawcy bardzo często się zmieniali. Większość z nich utrzymywała się w Dolnym Szczepanowie ledwie kilka lat. Wśród wyjątków warto wymienić: Hansa Georga Schultza dzierżawcę w latach 1715-1735, Heinricha Ernsta Goldbacha ze Strzelina od 1801 do 1818 roku, Carla Seidla i Friederique z domu Kunicke w latach 1823-1841, Gottlieba Ende z Marszowic i Auguste z domu Kattge od 1842 do 1858 roku, Ernsta Riegnera w latach 1858-1871, Carla Heinricha Wilhelma Storcha od 1871 do 1884 roku, Gustava Preuβa i Eduarda Kabierske w latach 1887-1901. W 1901 roku po kilku wcześniejszych nieskutecznych próbach miasto Wrocław zdołało wreszcie sprzedać majątek. W 1795 roku w Szczepanowie Dolnym wzmiankowano pańską siedzibę, folwark, karczmę, 4 gospodarstwa zagrodników i 2 inne domostwa. Wieś była nieduża. W sumie w 9 budynkach mieszkały 62 osoby. Częścią dóbr był przysiółek Lisiny (Czarna Owczarnia – Schwarze Schäferey). W Lisinach znajdowały się cztery budynki. Mieszkał tam leśniczy oraz dwóch zagrodników. Na folwarku hodowano owce. W tym czasie w Jaśkowicach mieszkało 90 osób. Wieś składała się z 15 budynków. Mieszkało w nich 11 zagrodników i 3 innych gospodarzy. W wiosce działał wiatrak. W 1830 roku w Dolnym Szczepanowie wzmiankowano 16 domów, dwór, 108 mieszkańców, w tym 28 katolików, dwie gorzelnie i wiatrak. Częścią dóbr był folwark polny Czarna Owczarnia (Lisiny) z owczarnią. Z kolei w Jaśkowicach znajdowało się 16 domów, folwark, szkoła filialna, wiatrak. Osada liczyła 91 mieszkańców, w tym 13 katolików. W 1845 roku w Dolnym Szczepanowie znajdowało się 18 domów, dwór, 2 gorzelnie. Częścią dóbr była owczarnia w przysiółku Czarna Owczarnia. Wieś liczyła 138 mieszkańców, w tym 49 katolików. W Jaśkowicach ponownie odnotowano 16 domów, folwark, szkołę oraz wiatrak. Wieś zamieszkiwało 116 osób, w tym 35 wyznania katolickiego. Na folwarku hodowano 800 owiec merynosów. W 1886 roku dobra Szczepanów Dolny z folwarkiem Jaśkowice należały do miasta Wrocławia. Włości zarządzane przez generalnego dzierżawcę Carla Storcha liczyły 635ha, w tym 169ha pól uprawnych, 107ha łąk, 335ha lasów, 24ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1901 roku dobra kameralne Dolny Szczepanów z folwarkiem w Jaśkowicach (163ha) kupił rentier Benno Vogel z Zabardowic koło Oławy. Przekazał on majątek córce Helenie, małżonce Heinricha Carstensa. Reszta dawnych dóbr zamkowych średzkich (458ha, w tym Kobylniki) pozostała własnością miasta Wrocławia. W 1902 roku majątek Szczepanów Dolny z folwarkiem Jaśkowice miał powierzchnię 162ha, w tym 132ha pól uprawnych, 16ha łąk, 1ha patwisk, 1ha parku i ogrodu, 10ha lasu, 2ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W rękach Carstensów dobra były ledwie kilka lat. W 1907 roku należały już do Mörbitza. W 1909 roku właścicielem włości był już Rudolf Wolff. Posiadłość liczyła 176,8ha, w tym 138,2ha pól uprawnych, 16,4ha łąk, 1,7ha pastwisk, 0,1ha wód, 1,2ha parku i ogrodu, 8,5ha lasu, 10,7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Kapitan Rudolf Wolff pozostał właścicielem dóbr przynajmniej do 1917 roku. W latach 1921-1928 posiadłość należała do dr Heinricha von Löscha ze Szczepanowa Górnego. W 1928 roku znacznie pomniejszone włości nabyła rodzina Peters. Według księgi adresowej z 1930 roku właścicielem majątku liczącego 74,7ha, w tym 70,7ha pól uprawnych, 0,5ha wód, 0,5ha ogrodu, 3ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków był Fritz Peters. Dzierżawił on również prawie 300ha należących do dóbr Szczepanów Dolny. Od 1932 roku jedyną właścicielką majątku była wdowa Elisabeth Peters z domu Mϋller. W 1937 roku należące do niej włości miały powierzchnię 74,7ha, w tym 70,7ha pól uprawnych, 0,5ha wód, 0,5ha ogrodu, 3ha dróg podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1945 roku już po zakończeniu walk stacjonujący w Szczepanowie żołnierze radzieccy spalili część majątku Petersów. Sama rezydencja jednak przetrwała.
Pałac w Górnym Szczepanowie i dwór w Dolnym Szczepanowie na początku XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/8855073,foto.html?idEntity=547181 (dostęp: 5.12.2021r.)
Dwór
Pierwsi dzierżawcy baronowa Christina Hollstein z domu Beringer z Witostowic i jej zięć Gottfried Friese posiadali jakąś rezydencję w Szczepanowie Dolnym, być może był to dawny dwór Sacków. Dzierżawca Carl Friedrich Giersberg (1751-1757) wybudował w 1751 roku nowy folwark w Dolnym Szczepanowie, na miejscu starego domu wzniósł nową siedzibę dzierżawców, którzy na stale przenieśli się tutaj z zamku średzkiego. W drugiej połowie XVIII wieku folwark składał się z domu dzierżawców, domu dla służby, dziedzińca otoczonego przez stajnie, obory, kurniki i dwie stodoły. Za domem mieszkalnym wybudowano piekarnię, browar, gorzelnię. Były dwie studnie. Teren otoczony był parkanem z trzema bramami. Przy folwarku znajdowały się ogrody. Za rządów dzierżawcy Goldbacha po 1801 roku naprawiono dach na domu dzierżawców. W latach 1821-1824 na folwarku wybudowano murowaną stajnię, oborę i remizę strażacką. Obecnie istniejący dwór został wybudowany w XIX wieku być może z wykorzystaniem murów wcześniejszej budowli. Budynek murowany założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z częściowo użytkowym poddaszem, nakrytym dachem naczółkowym z powiekami. Dwór ozdabiało boniowane przyziemie, wydatny gzyms kordonowy między kondygnacjami, gzyms wieńczący, opaski wokół okien. Główne wejście mieściło się w drewnianym ganku. Po 1945 roku budynek pełnił funkcje wielorodzinnego domu mieszkalnego. Wielokrotnie przebudowywany utracił ozdobne detale architektoniczne. Elewacje zostały znacznie przekształcone, zlikwidowano powieki w dachu, zmieniono układ otworów okiennych. Jedno z wejść do budynku mieści się dziś w murowanym ganku, zwieńczonym tarasem. Dwór przy obecnej ulicy Sadowej mieści się w południowej części dziedzińca folwarcznego. Zachowało się jedynie kilka budynków gospodarczych dawnego majątku. Obszar wtórnie podzielony na kilka posesji, na części terenu wzniesiono nowsze zabudowania, zacierając pierwotny układ założenia. Przy dworze rosną pojedyncze drzewa. Dawny ogród został wykarczowany.
Szczepanów położony jest około 4 kilometry na północ od Środy Śląskiej. Z miasta powiatowego dojazd lokalną drogą (ulica Kolejowa). Zespół pałacowo-parkowy (dawny Szczepanów Górny) znajduje się w zachodniej części wioski. Zespół dworski (dawniej nr 131) położony jest w centrum Szczepanowa, między ulicami Długą i Sadową.
Dokładna lokalizacja pałacu:
51.19532900172225, 16.609107152366732
Dokładna lokalizacja dworu:
51.19306626091498, 16.617300071644955
Damian Dąbrowski,
Grudzień 2021r.
Dawny cmentarz i kościół par. p.w. św. Szczepana. Płyty nagrobne wmurowane w zewnętrzne ściany świątyni oraz epitafia wewnątrz kościoła.
