Powiat tarnogórski, gmina Świerklaniec
(nazwa niemiecka: Neudeck, Kreis Beuthen, następnie Kreis Tarnowitz)
ZAMEK
Pierwszą rezydencją wzniesioną w Świerklańcu był gotycki zamek. O początkach tej budowli nie wiele wiadomo. Prawdopodobnie zamek został wybudowany pod koniec XIV w. lub na początku XV w. przez książąt cieszyńskich bądź oleśnickich, pomiędzy których po 1369r. podzielono ziemię bytomską. Wzniesiony z kamienia oraz drewna zamek był budowlą typu nizinnego, otoczony nawodnioną fosą. Składał się z budynku mieszkalnego, wieży wzmacniającej obronę bramy oraz muru kurtynowego otaczającego prostokątny dziedziniec. Na początku XVI w. warownię przebudował książę opolski Jan II Dobry. Od 1626 do 1945r. zamek należał do rodziny Henckel von Donnersmarck. W XVII w. jako główna siedziba rodu został przebudowany na okazałą późnorenesansową rezydencję, m.in. wzdłuż dawnego muru kurtynowego wzniesiono nowe skrzydła otwarte arkadami na dziedziniec. Następną znaczącą przebudowę zamek przeszedł w połowie XIX w. Pierwotny korpus podwyższono o jedną kondygnację, a od zachodu dobudowano dwa rozległe neogotyckie skrzydła. Od lat 70-tych XIX w. zamek był wykorzystywany jako siedziba generalnej dyrekcji dóbr Henckel von Donnersmarck. Zamek został spalony w 1945 r. Zniszczenia nie były duże i obiekt można było odbudować, jednak lokalne władze dążyły do jego unicestwienia. Ostatecznie zamek, pomimo wpisania do rejestru zabytków, został rozebrany w latach 1957-1964. Dzisiaj pozostały z niego fragmenty kamiennych murów.
PAŁAC
W latach 1872-1876 hrabia Guido Henckel von Donnersmarck zbudował w parku w Świerklańcu nową rezydencję. Pałac wzniesiono w stylu neorenesansu francuskiego, według projektu znanego francuskiego architekta Hectora Lefuel`a. Pałac był murowany z cegły, częściowo otynkowany. Wzniesiony na skomplikowanym rzucie, składał się z korpusu głównego zbudowanego na planie przypominającym literę „C” oraz dwóch niewielkich, parterowych galerii zakończonych pawilonami, będących przedłużeniem elewacji wschodniej (ogrodowej). Korpus główny był dwukondygnacjowy, nakryty wysokimi dachami mansardowymi. W elewacji ogrodowej symetrycznie rozstawiono trzy ryzality, dwa skrajne oraz jeden centralny. Przed elewacją główną znajdował się niewielki dziedziniec, otoczony skrzydłami bocznymi oraz murem z ozdobną bramą wjazdową. Od strony ogrodu zbudowano tarasy i baseny, które ozdobiono sprowadzonymi z Francji rzeźbami. Obecnie z całego założenia pałacowego przetrwały tylko wspomniane rzeźby i tarasy. Pałac, podobnie jak zamek, został podpalony w 1945 r. przez żołnierzy Armii Czerwonej. Wypalone ruiny zostały rozebrane w latach 60-tych XX wieku.
Zdjęcia parku w Świerklańcu oraz pozostałości zamku i pałacu
DOM KAWALERA
Niewielki pałacyk zwany „Domem Kawalera” został wzniesiony w latach 1903-1906, w stylu neorenesansu francuskiego, wg projektu architekta Ernesta von Ihne. Budynek murowany z cegły, z kamiennym detalem, założony na planie kwadratu, z ryzalitami na osiach elewacji. Dwukondygnacjowy, nakryty niskim dachem czterospadowym, podpiwniczony. Ryzalit elewacji frontowej poprzedzony arkadowym podcieniem z tarasem na pierwszym piętrze, w zwieńczeniu kartusz herbowy rodu Henckel von Donnersmarck. Wszystkie elewacje bogato zdobione detalem architektonicznym, zwieńczone attyką z wazonami. Wnętrza zachowały oryginalny układ pomieszczeń, z centralnie umieszczona owalną, reprezentacyjną klatka schodową. Obecnie w pałacyku mieści się hotel. Ten niewielki i jedyny zachowany obiekt rezydencjonalny rodu Henckel von Donnersmarck w Świerklańcu pozwala wyobrazić sobie jak pięknie wyglądało całe założenie pałacowo-parkowe przed 1945 rokiem.
Park krajobrazowy w Świerklańcu ma imponującą powierzchnię około 200 ha. Jeszcze dziś można w nim znaleźć piękne okazy starych drzew, jednak jest już tylko cieniem swojej świetności. Zaniedbania ostatnich kilkudziesięciu lat oraz celowe wycinki zniszczyły to miejsce. W północno-zachodniej części parku znajduje się dawny kościół pałacowy oraz kaplica grobowa właścicieli, obecnie wykorzystywane jako kościół fil. p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej i Dobrego Pasterza. Kościół wzniesiono w latach 1896-97 w stylu neogotyckim, wg proj. J. Raschdorffa. Zdewastowany po wojnie, został gruntownie odrestaurowany w latach 1982-83, staraniem miejscowej parafii.
Zdjęcia pałacyku zwanego Domem Kawalera
Zabytki w Świerklańcu
Do rejestru zabytków w Świerklańcu wpisano kaplicę z mauzoleum Donnesmarcków, obecnie kościół p.w. MB Częstochowskiej, 1896-97 (nr rej.: A-1317/83 z 3.10.1983r.); zespół pałacowy, XIX-XX w.: pałacyk „Dom Kawalerów”, 1901-02 (nr rej.: A/1458/92 z 30.03.1992r.), park, XIX w. (nr rej.: 151/49 z 15.02.1949r. oraz 606/66 z 30.12.1966r.), fundamenty i tarasy pałacu (nr rej.: j. w.).
Informacje praktyczne i dojazd:
Do Świerklańca jest bardzo dobry dojazd autobusami KZK GOP. Na przystanku Świerklaniec Park, tuż obok wejścia do przypałacowego parku zatrzymują się m.in. autobusy nr: 5 Katowice – Tarnowskie Góry, 17 Bytom Dworzec PKP – Mierzęcice Siedliska, 173 Bytom Dworzec PKP – Świerklaniec Park oraz rozpoczynające jazdę na dworcu PKP w Tarnowskich Górach autobusy: 145, 179, 192, 246, 283, 646. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 78 w kierunku Siewierza, droga prowadzi przez sam środek Świerklańca. W jedną stronę około 30 km. Na miejscu można zostawić samochód na płatnym parkingu, tuż przed wejściem do parku. Za innym parkingiem trzeba się chwilę porozglądać w miejscowości.
Damian Dąbrowski
Maj 2009 r.