Powiat trzebnicki, gmina Trzebnica
(nazwa niemiecka: Zirkwitz, Kreis Trebnitz)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1155 roku. Przynajmniej od 1252 roku Cerekwica była własnością kapituły biskupstwa wrocławskiego. W 1785 roku w miejscowości wzmiankowano kościół katolicki, probostwo, szkołę katolicką, folwark, 17 gospodarstw kmiecych, 36 gospodarstw zagrodniczych, 10 gospodarstw chałupniczych, młyn wodny, wiatrak. Cerekwica liczyła 338 katolickich mieszkańców. W wyniku sekularyzacji dóbr kościelnych w Królestwie Prus w 1810 roku majątek w Cerekwicy przejęło państwo. W kolejnych latach posiadłość została własnością rodziny von Debschütz. Według opisu miejscowości z 1830 roku w Cerekwicy znajdował się pałac i folwark, 92 domy, katolicki kościół parafialny, katolicka szkoła, browar, gorzelnia, młyn wodny i wiatrak. Wioskę zamieszkiwało 570 osób, w tym 96 wyznania ewangelickiego. Ewangelicy należeli do kościoła w Kałowicach (Massel). Właścicielem majątku był ród von Debschütz. W 1845 roku dobra należały do spadkobierców dyrektora ziemstwa von Debschütz. W Cerekwicy znajdował się pałac, folwark, 96 domów, katolicki kościół parafialny, szkoła katolicka, młyn wodny, wiatrak, browar i gorzelnia. Wioska liczyła 739 mieszkańców, w tym 195 ewangelików i 544 katolików. Przynależność parafialna nie uległa zmianie. W księgach adresowych z lat 1856-1876 jako właściciel majątku w Cerekwicy wymieniany był starszy ziemski (Landesältester) Karl Friedrich von Debschütz. Pomiędzy 1876 a 1886 rokiem posiadłość otrzymał w spadku porucznik Max von Debschütz. W 1886 roku należące do niego dobra liczyły 512ha, w tym 453ha pól uprawnych, 42ha łąk, 1ha pastwisk, 4ha lasów, 12ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano 45 koni, 152 sztuki bydła rogatego, w tym 61 krów, 1000 owiec, 25 świń. W majątku działała cegielnia. Gospodarstwo prowadził inspektor August Menzel. W 1900 roku kapitan porucznik Max von Debschütz sprzedał rodzinne włości jego ekscelencji Franzowi hrabiemu von Ballestrem z Pławniowic koło Gliwic (auf Plawniowitz, Kreis Gleiwitz). W 1905 roku właścicielami majątku byli hrabia Franz Xaver Carl Wolfgang Ludwig Alexander von Ballestrem (ur.1834r., zm.1910r.) i jego drugi syn porucznik Johann Baptist Wolfgang Karl Raphael hrabia von Ballestrem (ur.1866r., zm.1929r.). Powierzchnia dóbr w Cerekwicy wynosiła 513ha, w tym 443ha pól uprawnych, 40ha łąk, 5ha lasów, 5ha parku i ogrodu, 25ha dróg i podwórzy gospodarczych. W gospodarstwie hodowano bydło śląskie i wschodniofryzyjskie, uprawiano ziemniaki, buraki cukrowe, len i zboże. Folwark prowadził inspektor Körnich, zatrudniano również dwóch asystentów i jednego leśniczego. Za rządów hrabiego Johanna Baptista posiadłość uległa niewielkiemu zmniejszeniu. W 1917 roku liczyła 508,6ha, a w 1926 roku już tylko 489ha (409,8ha pól uprawnych, 39,7ha łąk, 4,3ha pastwisk, 0,5ha stawów, 8,3ha lasów, 10ha parku, 3,2ha ogrodu, 13,2ha grobli, dróg i podwórzy gospodarczych). W 1929 roku po śmierci hrabiego Johanna Baptista von Ballestrem właścicielką włości w Cerekwicy została wdowa po nim hrabina Johanna Erna Eva Maria Rosa Agnes von Ballestrem, z domu baronówna Saurma von und zu der Jeltsch (ur.1869r., zm.1946r.). Majątek musiał być przez nią źle zarządzany, bowiem według księgi adresowej z 1937 roku współwłaścicielami posiadłości były banki: Bkk Deutsche Bank in Breslau i Kreissparkasse Trebnitz. Powierzchnia dóbr również spadła i wynosiła już tylko 421,8ha, w tym 338,6ha pól uprawnych, 20ha łąk, 25ha pastwisk, 15ha lasów, 10ha parku, 3,2ha ogrodu, 10ha grobli, dróg i podwórzy gospodarczych. Folwarkiem opiekował się nadinspektor Motzek. Hodowano głównie bydło wschodniofryzyjskie i wschodniopruskie. W uprawach skupiano się na pszenicy i burakach cukrowych. Pałac w Cerekwicy został spalony w końcowej fazie drugiej wojny światowej, bądź bezpośrednio po zakończeniu działań zbrojnych. Do 1947 roku rezydencja rodziny von Ballestrem została rozebrana i dzisiaj nie ma po niej śladu. Folwark przejęło państwo polskie. Urządzono w nim Państwowe Gospodarstwo Rolne. Po upadku PGR-u w latach dziewięćdziesiątych XX wieku wiele budynków rozebrano. Obecnie zachowała się jedynie część zabudowań mieszkalnych I gospodarczych dawnego folwarku. Pomiędzy folwarkiem a kościołem w Cerekwicy znajduje się zaniedbany rozległy park.
Pałac
Według Roberta Webera („Schlesische Schlosser”) pałac w Cerekwicy został wybudowany w 1864 roku. Siedzibę szlachecką w miejscowości wzmiankowano jednak już w 1830 I 1845 roku. Być może data 1864 oznacza jedynie przebudowę rezydencji. Fotografie z początku XX wieku pozwalają na częściowe przedstawienie wyglądu nieistniejącego pałacu. Była to neogotycka rezydencja, murowana, potynkowana, założona na planie zbliżonym do litery „T”, podpiwniczona, dwukondygnacyjna, z częściowo użytkowym poddaszem, nakryta wysokimi dachami. Bryłę budynku urozmaicały liczne ryzality zwieńczone wysokimi szczytami I ośmioboczna wieża, będąca prawdziwą dominantą obiektu. Fasada pałacu była siedmioosiowa, z centralnym głównym wejściem, poprzedzonym gankiem filarowym, podtrzymującym balkon. Elewacje pałacu ozdabiały neogotyckie detale: gzymsy, nadokienniki, krenelaż, sterczyny.
Poniżej zdjęcia przedstawiające pałac na początku XX wieku
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser, tom 2, Drezno 1909r., tablica nr 132.
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser, tom 2, Drezno 1909r., tablica nr 133.
Źródło: Weber Robert, Schlesische Schlosser, tom 2, Drezno 1909r., tablica nr 133.
Zabytki w Cerekwicy
Do rejestru zabytków w Cerekwicy wpisano kościół parafialny p.w. św. Wawrzyńca (20.06.1966r., nr rej.: 1726). W ewidencji zabytków znajdują się m.in. cmentarz katolicki, kaplica grobowa rodu von Debschütz, plebania (nr 37), zespół pałacowy: oficyna pałacowa (nr 51), rządcówka (nr 48), ośmiorak (nr 45), obora i park pałacowy.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Cerekwicy zapewniają autobusy PKS kursujące m.in. z Oleśnicy, Trzebnicy, Wrocławia i Zawoni. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Trzebnicę. Do miasta można dotrzeć licznymi autobusami i busami z Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Północ i dalej DK5 w stronę Poznania. Z DK5 należy zjechać do Trzebnicy, a następnie miasto opuścić DK340 (ul. Henryka Brodatego), w kierunku Zawoni. Droga ta przebiega przez sam środek Cerekwicy. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 205km, z Wrocławia około 30 km. Park i pozostałości zespołu pałacowego znajdują się w południowej części Cerekwicy, na prawo od trasy DK340. Samochód można zostawić na parkingu przy kościele, praktycznie obok wejścia do parku (narożnik północno-wschodni).
Damian Dąbrowski,
Luty 2014 r.
