Powiat gliwicki, miasto Gliwice, osiedle
(nazwa niemiecka Alt Gleiwitz, Kreis Tost-Gleiwitz)
Najstarsza wzmianka źródłowa o Starych Gliwicach pochodzi z 1317 roku, choć początki miejscowości sięgają zapewne XIII wieku. Już w drugiej połowie czternastego stulecia Stare Gliwice były wsią rycerską. Około 1660 roku miejscowość należała do Jana Kozłowskiego. Na wschodnim krańcu wioski, aż po granicę miasta Gliwice rozciągał się pański folwark. Niedługo później Stare Gliwice przeszły na własność Georga Bernharda Welczka (ur.1636r., zm.1687r.) baron von Gross Dubensko und Petersdorf. Odtąd majątek rycerski dzielił losy dóbr, a następnie majoratu Łabędy. Historia jego właścicieli z rodu Welczków została przedstawiona w artykule Gliwice Łabędy. W źródłach z XVIII wieku pojawia się jednak drugi folwark położony na granicy Starych Gliwic i miasta Gliwice. W 1736 roku za tysiąc trzysta pięćdziesiąt florenów władze miejskie miały nabyć folwark Gardel. Folwark wzmiankowano w opisach miejscowości z 1783, 1830 i 1845 roku. W 1830 roku w wiosce znajdował się folwark, 36 domów, młyn wodny. Stare Gliwice liczyły 271 mieszkańców, wszystkich wyznania katolickiego. Najbliższy kościół znajdował się w Łabędach. Z kolei w 1845 roku w Starych Gliwicach wymieniono folwark, 41 domów i młyn wodny. Liczba mieszkańców wzrosła do 345. W dalszym ciągu wszyscy byli wyznania katolickiego i podlegali pod parafię w Łabędach. W 1894 roku majorat Łabędy do którego należał majątek Stare Gliwice liczył 3122ha. Sama posiadłość Stare Gliwice z folwarkiem Lucasine miała powierzchnię 366ha, w tym 230ha pól uprawnych, 65ha łąk, 7ha pastwisk, 61ha lasów. Włości pozostały w rękach Welczków z Łabęd do końca drugiej wojny światowej. W związku z tym na pańskim folwarku nie było siedziby szlacheckiej.
Stare Gliwice. Mapa z 1895r.
Źródło: za Piotr Siemko, Najstarsze dzieje Starych Gliwic na tle dziejów okolicy, w: Rocznik Muzeum w Gliwicach tom XXVI, Gliwice 2016, s.23.
Znacznie mniej informacji można znaleźć o miejskim folwarku Gardel. Dopiero w księdze adresowej z 1937 roku pojawia się więcej szczegółów na jego temat. Własność gminy miejskiej Gliwice liczyła wtedy 96ha, w tym 68,9ha pól uprawnych. Dzierżawcą folwarku był Pan Helbig. Już w 1926 roku wokół stawu położonego na terenie folwarku Gardel założono park miejski – zwany Park Schweizerei (Park Szwajcarski).
Mapa Starych Gliwic z pierwszej połowy XX wieku z zaznaczeniem obydwu folwarków i Parku Szwajcarskiego.
Źródło: http://www.zamki.pl/?dzial=mapa
Do dziś na terenie folwarku przetrwał budynek mieszkalny o cechach architektury rezydencjonalnej. Prawdopodobnie powstał on w XIX wieku jako siedziba dzierżawców posiadłości. Budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, murowany, potynkowany, podpiwniczony, parterowy, z częściowo użytkowym poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym. Fasada (elewacja południowa) dziewięcioosiowa, z centralnym trzyosiowym piętrowym ryzalitem mieszczącym główne wejście do budynku. Wejście poprzedza skromny portyk filarowy zwieńczony balkonem. Ryzalit zamyka trójkątny przyczółek ozdobiony girlandami. Elewacja tylna o zmienionym układzie otworów okiennych. Elewacje za wyjątkiem gzymsu wieńczącego nie zachowały innych ozdobnych detali architektonicznych.
Na południe od siedziby dzierżawców majątku Gardel zachował się dawny dziedziniec folwarczny otoczony przez zabudowania gospodarcze. Część z nich nadal użytkowana. Od zachodu i północy z budynkiem graniczy park miejski – dawny Park Szwajcarski. Park w ostatnich latach został odnowiony.
Stare Gliwice to osiedle położone w północno-zachodniej części miasta. Część Gliwic od 1951 roku. Dojazd z centrum zapewniają liczne autobusy miejskie KZK GOP. Dawny majątek Welczków położony jest w centrum osiedla, przy ulicy Wiejskiej. Jego najważniejszy budynek to spichlerz, zbudowany z kamienia, datowany na XVII wiek. Obecnie mieści się w nim pizzeria. Folwark Gardel i park znajdują się we wschodniej części osiedla, pomiędzy Centralnym Cmentarze Komunalnym w Gliwicach, trasą DK88 i ulicą Łabędzką.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2018r.
